”De kust van de goede hoop. De geschiedenis van Zuid-Afrika”
Auteur: Allister Sparks; vert. Gerard Grasman
Uitgeverij: Anthos, Amsterdam, 2004
ISBN 90 414 0777 4
Pagina’s: 509
Prijs: € 15,-; Titel: ”Het wonder voorbij. Een geschiedenis van het moderne Zuid-Afrika”
Auteur: Allister Sparks; vert. Gerard Grasman
Uitgeverij: Anthos, Amsterdam, 2004
Pagina’s: 427
Prijs: € 27,95.

Vandaag gaan de Zuid-Afrikanen naar de stembus. Hoe het daarna verder moet? Allister Sparks sluit zijn jongste boek af met een toekomstbeeld. De Zuid-Afrikaanse samenleving als smeltkroes is voor hem geen optie. Ook het beeld van de ”regenboognatie” heeft afgedaan. Een nieuw beeld dient zich aan: de mozaïeksamenleving, gebaseerd op respect voor de verschillen die blijvend zijn en op erkenning van de gemeenschappelijkheid. Van die combinatie zal de toekomst van Zuid-Afrika inderdaad afhangen.

De jaren zestig en zeventig waren in Zuid-Afrika de jaren van de door de toenmalige regering gevreesde krant Rand Daily Mail. De meest geprofileerde journalist van dit nogal schreeuwerig opgemaakte Johannesburgse dagblad was Allister Sparks. De Rand Daily Mail was een belangrijke oppositiekrant. De krant streed tegen de Nasionale Party, haar Apartheidspolitiek en haar leiders Hendrik Frensch Verwoerd en, na 1966, John Balthazar Vorster. Alles wat tot het conglomeraat van het Afrikanerdom behoorde, zoals de Broederbond, de Nederduits Gereformeerde Kerk en de voorkeursbehandeling van het Afrikaans, werd door de Rand Daily Mail op de korrel genomen.

In het Johannesburg zoals ik dit tijdens mijn studietijd in 1970 leerde kennen, was de regeringsgezinde krant Die Transvaler kansloos tegen de Rand Daily Mail. Geen Engelstalige Zuid-Afrikaan las een Afrikaanstalige krant die pro-apartheid was. Een echte concurrent was daarentegen wel de nog steeds bestaande The Star of Johannesburg. Laatstgenoemde was evenwichtiger in de verslaggeving dan de krant van Sparks.

Brandhaarden

Allister Sparks bleef niet achter zijn bureau zitten. Hij zocht altijd de brandhaarden van het Zuid-Afrikaanse nieuws op. Hij schiep tevens door de jaren heen een enorm netwerk aan vriendschappen en contacten met politici, kunstenaars en intellectuelen van diverse pluimage en uiteenlopende culturele achtergrond, mensen als Nelson Mandela, Beyers Naudé, Thabo Mbeki en Antjie Krog. De ingrijpende politieke veranderingen in 1990 vormden het begin van een periode van overgang naar een nieuw Zuid-Afrika.

Sparks achtte in dat jaar van afscheid van het oude en verwelkoming van het nieuwe het moment gekomen om de vraag te stellen wat Zuid-Afrika ten diepste bezielde en wat het nieuwe Zuid-Afrika als geestelijk fundament zou kunnen gaan leiden. Het resultaat was een boek dat onlangs in zijn Nederlandse vertaling de derde druk beleefde: ”De kust van de goede hoop”. Met dit boek had Sparks, die vele jaren lang ook correspondent van NRC Handelsblad was, zijn zegje allerminst gedaan. Hij bleef de ontwikkelingen op de voet volgen en publiceerde in 2003 het lijvige boek ”Beyond the miracle. Inside the new South Africa” dat nu ook in een Nederlandse vertaling verscheen: ”Het wonder voorbij. Een geschiedenis van het moderne Zuid-Afrika”.

Wensdromen

”De kust van de goede hoop” is een boek met een schat aan geschiedkundige informatie. Het reikt terug tot vóór Jan van Riebeeck en het eindigt met de naderende ondergang van het oude Zuid-Afrika. Vlijt en passie kunnen Sparks niet ontzegd worden. Toch is het een onbevredigend boek.

De eerste reden hiervoor ligt in het uitgangspunt van de auteur dat de Europeanen in Afrika een paradijselijke samenleving met het aan anderen opleggen van hun eigen cultuur hebben bedorven en met hun verkeerde ideeën over ras, bezit en profijt de kiem hebben gelegd voor een steeds benauwender systeem van segregatie tussen rassen. Hier zingt Sparks het oude liedje van de verdorven Europeaan die met de Bijbel in de ene en een pistool in de andere hand de wereld naar zijn hand trachtte te zetten. Hij gaat zeer selectief met zijn bronnen om en laat zich in zijn beeld van het vredige continent Afrika leiden door ijle wensdromen. Dat werkt door in zijn bejubeling van Robert Mugabe uit Zimbabwe, die ervoor zorgde dat „blank en zwart harmonieus samenleven, zonder een spoor van wraaklust of een dreigende vergelding” (blz. 321). Krijgt Sparks geen blos van schaamte wanneer hij deze regels anno 2004 leest?

Hij noemt in het boek uit 1990 de guerrillastrijd in wat toen Rhodesië heette „de afschuwelijkste van heel Afrika.” Deze formulering laat zien dat Sparks zich aan een verschijnsel bezondigt dat typerend is voor Zuid-Afrika: het gebruik van de overtreffende trap. Voortdurend wordt de lezers getrakteerd op superlatieven. Die maken het betoog er niet overtuigender op. Sparks maakt zijn tekst over de afzonderlijke hoofdstukken van de Zuid-Afrikaanse geschiedenis smeuïg door zijn aandacht te richten op het verslag van een ooggetuige, uit het verleden zowel als uit het heden. Het voordeel is dat het relaas reliëf krijgt in een persoonlijke visie op de gebeurtenissen, het nadeel is dat op één enkele stem een erg sterk accent valt. Is die stem dat wel waard?

Veranderingen

In ”Het wonder voorbij” werkt de afwisseling van beschouwing en aanschouwelijk voorbeeld vaak heel goed. Ik geef als voorbeeld het hoofdstuk ”De veranderingen geschetst” waarin Sparks het verhaal vertelt van de wijk Dalpark in de plaats Boksburg waar de bewoners in 1991 besloten om tussen hun wijk en de zwarte wijk Tamboville een muur te bouwen. Het verhaal begint negatief met het bouwen van de muur, gaat vervolgens in een vrolijker toonsoort door met de fase van verbroedering tussen de bewoners van de beide wijken om ten slotte onverholen pessimistisch te eindigen met een situatie waarin het sociale leven door werkloosheid en criminaliteit grondig is verstoord. Het sterke hieraan vind ik dat Sparks niet bereid is om de waarheid op te offeren aan zijn gewenste wereld.

Het nieuwe boek bespreekt hoofdstuk voor hoofdstuk aspecten van de veranderingen die in Zuid-Afrika na 1990 hebben plaatsgevonden en veelal nog gaande zijn. Het gaat om de veranderingen binnen de politiek, dus de overgang van politieke partijvorming op raciale grondslag naar open partijvorming op basis van uitgangspunten, om de economische veranderingen, om de vernieuwing van de Zuid-Afrikaanse omroeporganisatie, om de verhouding van de regering tot de vrije pers, om de opstelling van het ANC en de ANC-regering van Mbeki jegens de despotie van Mugabe in Zimbabwe en het gaat in dit boek niet in de laatste plaats om het zoeken naar een antwoord op het grote sterven dat aids heet.

Allister Sparks heeft decennialang met zijn neus boven op het nieuws gezeten. Daardoor weet hij zeer veel, vaak meer dan wie ook. Het nadeel van de geringe distantie tussen beschouwer en gebeurtenis is dat hij in de journalistieke neiging vervalt om anekdotes, dus korte treffende verhalen over een bepaalde persoon, het werk te laten doen. Dat functioneert alleen maar in een ondersteunende rol. Maar wanneer hij de loftrompet wil steken over de huidige president Mbeki door te vermelden dat Mbeki in Londen iedereen onder de tafel wist te drinken, werkt dat bij mij averechts. Deze onbenullige anekdote draagt niets bij aan mijn inzicht in de persoonlijkheid van de president. Of moet ik het verhaal wel serieus nemen? In dat geval vind ik dit gedrag eerder kwalijk en zou ik liever zien dat de heer Mbeki geheelonthouder was, hetgeen hij inderdaad beslist niet is.

Correctie

Omdat dit een boek met een grote rijkdom aan feiten is dat tegelijkertijd een subjectieve inslag heeft, moet je voor een juist oordeel over het geschrevene al veel kennis in huis hebben om een gelijkwaardige gesprekspartner van Sparks te zijn. Sparks suggereert soms meer dan hij echt verduidelijkt. Het is bijvoorbeeld bekend dat mensen als Hendrik Verwoerd en Piet Meyer (van de omroep) in de jaren dertig in Duitsland studeerden. Sparks behandelt in vijf zinnen de Duitse cultuurgeschiedenis vanaf de Romantiek tot het Derde Rijk en haar uitstraling op de Afrikaner nationalisten. Of de romantici en het nationaal-socialisme hen werkelijk beïnvloed hebben, blijft een vraag. Heeft hij het proefschrift op het gebied van de psychologie van Verwoerd echt gelezen? Of is hij de sporen van de latere president Nico Diederichs (die de apartheid meer dan wie ook van een fundament voorzag) werkelijk nagegaan?

Zeer te waarderen is dat Allister Sparks tegen zijn eigen overtuiging durft in te gaan. ”Het wonder voorbij” is in menig opzicht (Mugabe is het duidelijkste voorbeeld) een correctie op ”De kust van de goede hoop”. Je krijgt als lezer vaak de indruk dat de feiten Sparks in de rede vallen en dat de waarheid hem gebiedt om gas terug te nemen. Daardoor is het nieuwe boek een stuk realistischer dan het eerste, dat nog de sporen van de bevrijdingsstrijd draagt. Was ”De kust van de goede hoop” nog overtuigd van een vorm van afrikanisering van de Zuid-Afrikaanse economie na de omwenteling, in ”Het wonder voorbij” is die illusie nagenoeg vervlogen. Wel blijft Sparks uiterst sceptisch tegenover het fenomeen van de globalisering. Zijn kritiek op de mondialisering van de cultuur onder leiding van de Verenigde Staten is niet zonder argumenten, al moet er wel aan worden toegevoegd dat thans niemand zo gretig en uit vrije wil de Amerikaanse zeden en gewoonten overneemt als de zwarte Zuid-Afrikanen.

In het laatste hoofdstuk van ”Het wonder voorbij” stelt Sparks de vraag: „Wat is de maatstaf voor welslagen?” De Zuid-Afrikaanse samenleving als smeltkroes is voor hem geen optie. Ook het beeld van de ”regenboognatie” heeft afgedaan. Een nieuw beeld dient zich aan: de mozaïeksamenleving, gebaseerd op respect voor de verschillen die blijvend zijn en op erkenning van de gemeenschappelijkheid. Van die combinatie zal de toekomst van Zuid-Afrika inderdaad afhangen. Sparks heeft zeker niet het laatste woord. Maar hij is met zijn ”Het wonder voorbij” een belangrijke gesprekspartner.