Thomas More werd in februari 1478 in hart van Londen geboren. In deze stad zou hij het grootste deel van zijn leven werken. Zijn vader John More ontwikkelde zich tot een invloedrijk jurist. Zijn moeder Agnes stierf relatief jong, waarna vader opnieuw trouwde om de zorg voor de kinderen veilig te stellen.

Zijn eerste onderwijs ontving Thomas in St. Anthony’s School, in de buurt van het ouderlijk huis. Hij kreeg er Latijn, grammatica, Engels, retorica en –volgens de Engelse traditie– zangles. Thomas hield van muziek. Er bestaat een gravure waarop hij samen met zijn vrouw de luit bespeelt.

Latijn was in die tijd een levende taal. More voerde het meerendeel van zijn gesprekken in het Latijn, schreef de meeste brieven erin en communiceerde in het Latijn met de Nederlandse humanist Erasmus en andere vrienden.

Op zijn twaalfde werd Thomas page in de huishouding van John Morton, aartsbisschop van Canterbury. Er werd flink gemusiceerd en toneel gespeeld aan het kleine ‘hof’ van Morton. De jonge Thomas stond regelmatig op het podium en werd al vroeg bekend om zijn grappen en improvisatietalent. Via Morton kwam More terecht op het toenmalige Canterbury College in de universiteit van Oxford.

Erasmus

More werd advocaat in Londen. Veel werd hij gevraagd als vertegenwoordiger en belangenbehartiger van lakenhandelaars. Intussen was hij ook in het sociale leven een geziene gast. Zo maakte hij naam als imitator van stemmen bij voordrachten.

In 1499 ontmoette hij Erasmus, volgens More een scharnierpunt in zijn leven. De Rotterdamse humanist verbleef vaak bij More in huis en schreef er in 1509 de aan More opgedragen ”Lof der zotheid”. In dit boek stelde Erasmus allerlei menselijke dwaasheden aan de kaak.

Als gezant van koning Hendrik VIII van Engeland verbleef More in 1515 in Brugge en bezocht Brussel, Mechelen en Antwerpen. Andere hoge benoemingen volgden, met als toppunt de benoeming tot Lord Chancellor, de hoogste publieke functie onder de koning.

De aanvankelijk goede verhouding met de koning verslechterde echter. More protesteerde tegen het feit dat Hendrik zich in 1528 wilde laten scheiden van Catharina van Aragon. In 1532 nam More ontslag.

Met de Act of Supremacy uit 1534 werd Hendrik VIII aangesteld als hoofd van de Engelse staatskerk. Toen More weigerde deze Act of Supremacy te erkennen, legde de koning dat uit als hoogverraad. Druk die de koninklijke commissie uitoefende mocht niet baten: More hield voet bij stuk. Hij werd ter dood veroordeeld en op 6 juli 1535 op Tower Hill onthoofd – het geweten had gezegevierd over de macht.

Augustinus

”Utopia” is het bekendste boekje van de humanistische geleerde. Het verscheen in 1516 voor het eerst in Leuven, toen More 37 jaar oud was. Op dat moment legde Erasmus de laatste hand aan de uitgave van het Nieuwe Testament, waren in Europa zinloze oorlogen aan de orde van de dag en schreef Machiavelli in Italië over politiek en macht.

De naam Utopia is waarschijnlijk afgeleid van de Griekse woorden ou (”niet”) en topos (”plaats”). Het betekent zoiets als ”Nergensland”.

More beschrijft de samenleving op het fictieve eiland Utopia. Bewoners werken niet meer dan zes uur per dag. De uren die ze niet aan werken, slapen en eten besteden, mogen ze naar eigen inzicht invullen, als ze zich maar verre houden van ijdelheid en leegheid. Degenen die ertoe in staat zijn, verdiepen zich in de schone letteren. Na het avondeten maken de Utopiërs muziek of ontspannen zich met een inhoudelijk gesprek.

Ze repareren hun gebouwen tijdig, zodat er zelden iets nieuws hoeft te worden neergezet. De kleding is sober en gaat jaren mee.

Mores ideaal is helder: in een welgeordende samenleving worden mensen in staat gesteld hun geest te ontwikkelen. Dit ideaal wordt gerealiseerd door het privébezit af te schaffen. Niemand hoeft te tobben over zijn eigen welvaart of die van zijn familie.

Deze gelukkige orde staat in schril contrast met de Europese situatie in zijn tijd. Daarin leven edelen en bankiers die niets aan de samenleving bijdragen, terwijl gewone werklieden zich moeten afbeulen. More spreekt van een „samenzwering van de rijken”, een „conspiratio divitum”, gericht op beroving van de armen. Met die typering grijpt hij terug op een traditie uit de klassieke oudheid, die later ook door Augustinus is verwoord.

Spanning tussen hemel en aarde

Vijfhonderd jaar na verschijning blijft ”Utopia” aanleiding geven voor prikkelende discussies en beschouwingen. De bundel met opstellen, ”500 jaar Utopia”, geeft daarvan voorbeelden. Zo schrijft prof. dr. Rudi te Velde van de Tilburg School of Catholic Theology over More en de uitvinding van het geweten. Mgr. Ad van Luyn, bisschop-emeritus van Rotterdam, beziet het fenomeen Utopia door de lens van de recente geschiedenis en legt verbindingen met het Tweede Vaticaans Concilie en de toekomst van Europa. Filosoof dr. Inigo Bocken laat zien dat de schilder Jan van Eyck (1390-1441) en Thomas More beiden werkten in de geest van de beweging van de Moderne Devotie – Van Eyck met de glans en kleuren van het beroemde schilderij ”Het Lam Gods”, More met zijn schets van het denkbeeldige eiland.

Bocken stelt dat beiden het „hemelse Jeruzalem” hebben verbeeld als een christelijke utopie – onmogelijk te realiseren in de aardse verhoudingen, maar toch al werkelijkheid wordend. Bocken: „Als er één doorgaande lijn is in de geschiedenis van het christelijke denken, is het wel de weigering om de spanning tussen hemel en aarde simpel op te lossen.”

500 jaar Utopia, Michel Bronzwaer en Joost van der Net (red.); uitg. Valkhof Pers, Nijmegen, 2016; ISBN 978 90 5625 460 5; 145 blz.; € 15,95.