De huidige crisis duurt veel te lang, zegt Susi Dennison van de European Council on Foreign Relations (ECFR), een denktank met kantoren in zeven Europese hoofd­steden. „Het is al vijf of zes jaar doorlopend crisis”, zegt ze.

Het kraken van het Europese gebouw is inmiddels „normaal geworden”, zegt Olaf Wientzek, coördinator Europa van de Duitse Konrad Adenauer Stichting. „Maar de grenzen komen in zicht. Het vertrouwen kan sluipenderwijs verdwijnen. En dan kan het fout gaan.”

Het probleem is dat het niet om één crisis gaat. Het zijn diverse crises bij elkaar, die elkaar misschien ook wel versterken: het Griekse schuldenvraagstuk, de vluchtelingen­crisis en het Nederlandse referendum over Oekraïne (zie ”Brexit” en ”Vluchtelingen”). Niemand durft nu nog te voorspellen of dit goed afloopt. Maandag is het Europadag. De Unie heeft deze dag weleens in betere omstandigheden gevierd.

Het valt Dennison op dat lidstaten zelf coalities sluiten en samen een soort front tegen de rest te vormen. Ze noemt de Visegrad­landen in Midden-Europa: Hongarije, Polen, Slowakije en Tsjechië. „Zij staan voor een kritische benadering tegenover de EU. Maar daarnaast zie ik rond Duitsland een soort coalitie voor een open benadering van vluchtelingen, waarbij ook Zweden en Nederland horen. Een coalitie die voor een gesloten front tegen migranten staat, zie je rond Oostenrijk en de Balkanlanden.”

Dennison trekt hieruit de conclusie dat gezamenlijke oplossingen van 28 lid­staten niet meer automatisch werken. „De meerder­heidsregel roept tegenstand op.”

Gidsland

Veel problemen hebben het karakter van een gezagscrisis. In de Griekse schuldenkwestie aanvaardden de meeste landen de Duitse leiding. Rond het vluchtelingenvraagstuk ontbreekt zo’n gidsland.

Dennison: „De afspraken over de onderlinge verdeling van vluchtelingen worden gewoon niet uitgevoerd. Maar zonder medewerking van alle partijen valt hier moeilijk iets te bereiken. Dan is ook de deal met Turkije kansloos. Dat is best gevaarlijk.”

Wientzek denkt dat de vluchtelingencrisis zelf ook een gevolg is van Europees falen. En dan niet alleen dat de EU de conflicten in Syrië en Libië niet heeft kunnen voorkomen, maar vooral dat de Unie de eigen buitengrenzen heeft verwaarloosd. „De bescherming daarvan is een gemeenschappelijke taak. Vooral de grote lidstaten hebben geweigerd om op dat punt soevereiniteit af te staan. Als dit beter was geïntegreerd, hadden veel problemen kunnen worden voorkomen. Nu betalen we daarvoor.”

Toch is het niet allemaal kommer en kwel in de EU, zegt Wientzek. Er gaat ook veel goed. Zelfs rond de vluchtelingencrisis valt vooruitgang te zien. „Vorig jaar zomer kwamen dagelijks duizenden migranten over de Egeïsche Zee van Turkije naar Griekenland. Nu nog maar zestig. Dat is enkel het gevolg van Europees ingrijpen.”

En denk nog eens terug aan die nachten­lange onderhandelingen in februari in Brussel om afspraken met Groot-Brittannië te maken. „Toen is op het laatste moment een compromis gevonden en een Brexit voorlopig afgewend. Met andere woorden: de EU is niet machteloos.”

Volgens Wientzek helpt het om je te realiseren dat de EU voor alle lidstaten iets anders betekent. „Voor sommigen is Europa vooral een economische gemeenschap met een interne markt. Dat is de Britse benadering. De Griekse kijk op de EU is die van de solidariteitsgemeenschap. En voor mijn eigen Duitsland geldt dat wij de Europese Unie zien als rechtsgemeenschap. Dit kleurt ook het verwachtingspatroon.”

Kalmte

Intussen duiken in steeds meer lidstaten anti-Europese partijen op, die doorlopend vragen stellen bij het gezag van de eigen regering en bij de gezamenlijke EU-besluiten. Deze onrust heeft volgens Dennison meer invloed op de EU dan velen denken. Het is heel simpel, zegt de Britse wetenschapper. „Leiders hebben meer tijd nodig om in eigen land de kalmte te bewaren. En die tijd kunnen ze niet besteden door met buitenlandse collega’s samen oplossingen uit te denken.”

Daarnaast rust er in veel lidstaten inmiddels een soort hypotheek op alle maat­regelen waarin de afkorting EU voorkomt. „Alles wat het stempeltje Europees draagt, valt thuis moeilijk te verkopen.”

Lange tijd gold Europa voor Duitsers als het ”nieuwe vaderland”, tegenover het foute vaderland van het Derde Rijk. Maar inmiddels kent ook Duitsland nu een partij die zowel anti EU is als tegen migranten. Afgelopen weekend koos Alternative für Deutschland (AfD) voor een programma met de zinsnede: de islam hoort niet bij Duitsland.

Wientzek: „Wij waren een eiland waar dit nog niet bestond. Maar dat is nu voorbij. In enkele deelstaatparlementen heeft de AfD grote winst geboekt. Het is duidelijk dat de angst voor populisten ervoor zorgt dat de rem erop gaat. Toch denk ik dat Merkels beleid rond bijvoorbeeld de vluchtelingen afgelopen jaar niet wezenlijk is veranderd. Merkels populariteit als bondskanselier begint ook al weer te groeien.”

Even terug naar de mythe van de Euro­pese eikenboom: hoe harder daaraan getrokken wordt, hoe vaster de boom gaat wortelen. Volgens hartstochtelijke voor­standers van de EU moeten de lidstaten juist nu bewust voor verdere integratie kiezen. Zo moet de muntunie worden gevolgd door een politieke unie en mag er zeker op een Europees leger geen taboe meer rusten.

Voor een deel gaat het ook nog altijd zo, zegt Wientzek. „Wie had een paar jaar geleden kunnen denken dat de EU-lidstaten het eens zou worden over sancties tegen Rusland? Door de Oekraïense crisis is dat echter wel gebeurd. En ook rond de vluchtelingen zijn er het afgelopen jaar veel meer gezamenlijke afspraken gemaakt dan ooit tevoren. Het zijn misschien maar kleine stapjes, maar ze worden wel gezet. Bovendien, Europese integratie is nooit glad verlopen. Ze heeft altijd weerstand opgeroepen.”

Tegelijk acht Wientzek de toetreding van veel nieuwe lidstaten op dit moment onwaarschijnlijk. „De Commissie-Juncker zal dat niet doen, dus tot 2019 blijft het stil. Ook de toetreding van Servië en Monte­negro zal dus pas daarna volgen, en misschien ook helemaal niet zo snel daarna. Na de toetreding van Roemenië en Bulgarije in 2007 zijn velen voorzichtig geworden. Rond Turkije hoef je voorlopig niets te verwachten. Na tien jaar onderhandelen heeft men nog maar een van de 35 hoofdstukken afgerond.”

Grote klap

En dan een Brexit: in sommige peilingen bestaat er een (kleine) meerderheid voor een Brits vertrek. Het referendum is op 
23 juni.

Als een meerderheid tegen de EU kiest, is dat een „grote klap”, zegt Wientzek. „Niet het minst ook voor Nederland, dat politiek en economisch dicht bij Groot-Brittannië staat.” Toch denkt de Duitse analist niet dat dit het „begin van het einde” voor de EU zal zijn. „In veel lidstaten zullen de populisten oproepen het Britse voorbeeld te volgen. Maar tegelijk zal blijken hoe moeilijk de Brits-Europese scheiding zal zijn. En vooral: hoeveel geld het de Britten zal kosten. Ze zal daarom ook veel mensen afschrikken.”

Dennison denkt dat het resultaat van de stemming op 23 juni voor een groot deel afhangt van de opkomst bij de stembus. „De tegenstanders zijn het meest gemotiveerd om te gaan stemmen. Mensen die wel voor de EU zijn maar er toch ook weinig om geven, zal premier Cameron extra moeten motiveren om de deur uit te gaan. Daar zit de uitdaging.”

Ze denkt dat een Brits vertrek grote consequenties zal hebben. „Het kan zeker een voorbeeldwerking krijgen in andere landen.”

Daarnaast kijkt de wetenschapper vooruit naar volgend jaar, als er zowel in Duitsland en Frankrijk verkiezingen zijn. „Ga er maar van uit dat er dan weinig leiderschap in de EU zal zijn. Er zal veel onrust ontstaan.”

Voor zichzelf heeft ze er weinig twijfel over dat de Britten beter kunnen blijven dan vertrekken. „Het zou een stap terug naar een ander tijdperk zijn. Het is zoals de Amerikaanse president Obama tijdens zijn bezoek aan Londen eind april zei: Handelsverdragen laten zich niet zo gemakkelijk sluiten. En het meeste van de Britse handel loopt toch via de EU.”

Schok

Het einde van de EU is al vaak voorspeld, merkt Wientzek op. Er is altijd angst voor de toekomst geweest. „Intussen bestaat de Unie nog steeds. Dus laten we niet te pessi­mistisch zijn.”

Dat relativeert. Maar de Duitser weet ook nu al dat het niet gemakkelijk zal zijn. De massale migratie van de afgelopen jaren richting Europa is nog maar het begin, denkt hij. „Wat we hebben gezien, is nog maar een eerste schok. Maar dit zet door. Als Europa er niet in slaagt Libië en Syrië te helpen en ook in andere buurlanden stabiliteit te bevorderen, zijn er nog veel gevaren voor Europa te verwachten.”

Uiteindelijk zal de EU alleen bloeien zolang de lidstaten er voordeel in zien. „Volgens mij begrijpen alle leiders in Europa dat je als afzonderlijk land moeilijk kunt overleven. En dus zal men bij elke naderende catastrofe toch weer een compromis proberen te vinden.”

Brexit

Sinds de aankondiging van een referendum over het Britse lidmaatschap van de Europese Unie door premier Cameron in januari 2013 is niemand zeker van de toekomst van de EU. Cameron beloofde toen de verhouding tussen Groot-Brittannië en de EU „fundamenteel” door verdrags­wijzigingen te veranderen. Het is duidelijk dat de afspraken die tijdens de EU-top in februari zijn gemaakt niet voor deze „fundamentele” herziening hebben gezorgd; maar goed, Cameron doet het ermee.

In peilingen is het verschil tussen beide groepen klein, wat dus gemakkelijk kan omslaan in een meerderheid voor de anti-EU-stem. De laatste weken tot de volksraadpleging op 23 juni worden nog spannend. Referenda over Europese onderwerpen –in Ierland, Denemarken, Frankrijk en Nederland– zijn heel vaak op een teleurstelling voor Brussel uitgelopen.

Het is duidelijk dat een Brexit, zoals een Brits vertrek uit de EU wordt genoemd, verstrekkende gevolgen heeft. Het zal in andere landen anti-Europese partijen de komende jaren aanmoedigen om eisen te stellen. Bovendien zullen de Schotse nationalisten een nieuw referendum over de zelfstandigheid van Schotland verlangen, wat dan, anders dan in 2014, mogelijk wél uitmondt in een afsplitsing van Groot-Brittannië.

Vluchtelingen

De komst van honderdduizenden vluchtelingen via de Middellandse Zee en de Balkan bracht de EU vorig jaar in rep en roer. De voorzitter van de Euroepese regeringsleiders, Donald Tusk, organiseerde enkele top­ontmoetingen. Daar werden meermalen afspraken gemaakt over een verdeling van vluchtelingen, maar de uitvoering daarvan is steeds bijzonder traag verlopen.

Bovendien staan die afspraken vanaf het begin onder druk van tegenwerking door Hongarije en Slowakije, die bij het Europese hof hierover een rechtszaak tegen Brussel hebben aangespannen. Hongarije heeft tevens een hek langs de zuidgrens geplaatst en houdt komend najaar een referendum over het vluchtelingenbeleid.

De EU heeft afspraken gemaakt met Turkije over de opvang van asielzoekers en het gecontroleerd doorsturen van Syriërs naar EU-lidstaten. Dat beleid lijkt wel te werken, maar alle afspraken met Turkije worden voortdurend overschaduwd door nieuwe incidenten rond de autocratische Turkse president, Erdogan.