De maandag verschenen verklaring gaat voor een belangrijk deel terug op een „commentaar bij de tijd” dat ds. W. T. V. Verhoeven, president van evangelisch-lutherse synode in de Protestantse Kerk in Nederland, in november op de website van het kerkverband publiceerde. Hier en daar is de tekst over Luthers visie op de Joden nog wat aangescherpt. Zo werd het wat neutrale woord „gedachtegoed” vervangen door „verschrikkelijke uitlatingen.”

Zwarte bladzijde

De luthersen noemen de anti-Joodse uitlatingen van de zestiende-eeuwse kerkhervormer nadrukkelijk een „zwarte bladzijde” in hun geschiedenis. En dat is het ook, zeker in het licht van de ontwikkeling van het antisemitisme in latere eeuwen. Overigens klinken er in de geschiedenis ook andere lutherse stemmen. Zoals van Luthers tijdgenoten Urbanus Rhegius en Andreas Osiander, die de dialoog zochten en voor de rechten van Joden opkwamen.

Pas na de Tweede Wereldoorlog, waarin 6 miljoen Joden de dood vonden, durfden de luthersen pas echt in de spiegel van hun geschiedenis te kijken. Een simpele afwijzing van het anti-Joodse gedachtegoed van Luther was niet voldoende meer.

De Evangelisch-Lutherse Kerk (ELK) in Nederland was in 1976 dan ook een van de oprichters van de Europese Commissie voor de Kerk en het Joodse Volk (LEKKJ). Bij de herdenking van de vijfhonderdste geboortedag van Luther in 1983 voerden de luthersen intensieve gesprekken met de Joodse wereldgemeenschap. Die leidden tot een verklaring, waarin onder meer staat dat er geen directe lijn loopt van het religieuze antisemitisme van Luther naar het moderne racistische en nationalistische antisemitisme. De luthersen noemden de anti-Joodse uitspraken van de reformator een „zonde” en wezen die sterk van de hand.

Veel lutherse kerken hebben officieel afstand genomen van de anti-Joodse uitspraken van Luther. Zo sprak de Evangelical Lutheran Church in America 1994 haar diepe spijt uit over de „gewelddadige” woorden van de reformator. Twintig jaar later nam de kerk nogmaals afstand van Luthers oordeel over de Joden. De synode van de Evangelische Kerk in Duitsland sprak vorig jaar in Bremen uit dat Luther volledig Gods verbondstrouw ten opzichte van Zijn volk over het hoofd heeft gezien. Er is immers sprake van een blijvende verkiezing van Israël.

Synode-uitspraak

In Nederland hebben de Evangelisch-Lutherse Kerk en de Protestantse Kerk in Nederland, waartoe de luthersen sinds 2004 behoren, nooit een afzonderlijke synode-uitspraak over Luther en de Joden gedaan. Dat betekent echter niet dat er nooit iets over deze thematiek is uitgesproken, stelt Eeuwout van der Linden, projectmedewerker Kerk en Israël van de Protestantse Kerk. Hij maakte een inventarisatie van wat lutherse kerken en organisaties in het verleden over Luthers gewraakte uitspraken over de Joden hebben gezegd.

Van der Linden wijst erop dat de Evangelisch-Lutherse Kerk in Nederland deel uitmaakt van de Lutherse Wereld Federatie (LWF). „Dus alle verklaringen vanuit de LWF en de LEKKJ zijn door haar impliciet maar ook bewust instemmend overgenomen. De Protestantse Kerk is rechtsopvolger van drie kerken, waaronder de ELK, dus alle verklaringen behoren tot het publieke spreken van de Protestantse Kerk.”

Daar is nu dus een eigen verklaring aan toegevoegd.