Onder de kop ”Visie Groen van Prinsterer op Rusland nog steeds actueel” werd op 4 maart 2014 in deze krant een opiniestuk van mij geplaatst. Aanleiding tot het schrijven van het stuk was de Russische interventie op de Krim kort daarvoor en de anti-Russische reacties hierop in de westerse media. Vooral de felheid waarmee het Russische optreden werd veroordeeld, riep bij mij herinneringen op aan het Krim­oorlogcommentaar (1853-1855) van de negentiende-eeuwse politicus en historicus Groen van Prinsterer. Alsof de tijd had stilgestaan, zo werd Rusland naar mijn beleving opnieuw gedemoniseerd en als imperialistische agressor afgeschilderd.

Mijn opiniestuk was vooral bedoeld als oproep tot bezinning. Ik was ervan overtuigd dat de Krimcrisis van 2014 een direct gevolg was van de op de spits gedreven tegenstellingen in Oekraïne. De wijze waarop de westerse wereld sinds de Oranjerevolutie van 2004 een onverdeelde sympathie voor de Oekraïense vrijheidsverlangens aan de dag had gelegd, achtte ik met name riskant vanwege de culturele en sociaaleconomische spanningen in de voormalige Sovjetrepubliek. Mede omdat in 2014 de antiwesterse sentimenten in Rusland hoog waren opgelaaid. Bij een explosieve situatie in die contreien was in mijn ogen niemand gebaat: Rusland niet, Oekraïne niet, Europa niet en de Verenigde Staten (VS) niet. Groens Krimoorlogcommentaar, merkte ik toen op, was het overwegen meer dan waard. Met als leidende vraag of een europeanisering van Oekraïne tegen elke prijs moest worden nagestreefd.

Inmiddels zijn we twee spannende jaren verder. De oorlogsretoriek aan westerse en aan Russische kant leek een herleving van de Koude Oorlogspsychose. Bitter en droevig was het geweld dat in Oost-Oekraïne losbarstte. De Nederlandse samenleving raakte nauw bij het conflict betrokken door de afschuwelijke ramp met de MH17.

De Europese Unie en de VS beschuldigden het Kremlin van militaire steun aan de pro-Russische separatisten in dat gebied en stelden sancties tegen Rusland in. Rusland reageerde met soortgelijke maatregelen. Op 12 februari 2015 sloten de politieke leiders van Duitsland, Frankrijk, Rusland en Oekraïne het akkoord van Minsk, bedoeld als eerste stap naar een definitieve oplossing van het conflict. Over de naleving van het akkoord zijn de meningen verdeeld. Hoewel de rust enigszins is teruggekeerd, liggen de standpunten van Rusland en de Europese Unie nog ver uit elkaar.

In zijn beroemde Zürichrede van 19 september 1946 sprak de Britse premier Churchill met betrekking tot de naoorlogse toestand van Europa over een adempauze. Tegelijkertijd gaf hij een waarschuwing: „The fighting has stopped. But the dangers have not stopped” (de gevechten zijn opgehouden; de gevaren blijven). Churchill zocht de oplossing voor het Europese vredes-, veiligheids- en vrijheidsvraagstuk in het bouwen van een soort Verenigde Staten van Europa. Ook ”Soviet Russia” nodigde hij uit om dit nieuwe project vriendschappelijk te steunen.

Gezien de huidige spanningen op het Europese continent zou ik Churchills woorden in groeniaanse zin willen aanbevelen: de gevaren moeten worden geneutraliseerd door Rusland op Europa te betrekken, niet door het land te isoleren. Het zijn de ideologische motieven van het Westen die een toenadering tussen Rusland en Europa echter in de weg staan. De europeanisering die wordt bepleit, acht ik niet alleen gevaarlijk maar ook ten nadele van Europa zelf.

Om die reden bepleit ik een ontideologisering van het Oekraïneconflict. Allereerst omdat ik net als Groen geloof dat een internationale consensus een betere uitweg vormt dan de ideologische loopgravenoorlog die nu wordt gevoerd. Een duurzame oplossing ligt niet in het verschiet als Europa Rusland blijvend negeert en demoniseert. Oekraïne kan niet los worden gezien van de Russische context.

Vervolgens moet Rusland op Europa worden betrokken. De EU moet hierbij wel beseffen dat Europa vanwege zijn geschiedenis complexer is dan nu vaak wordt voorgesteld. In het licht daarvan vind ik een rechtsstaat belangrijker dan een democratie.

Wat mij in Groen aanspreekt, is zijn intense betrokkenheid op het wel en wee van de Europese naties. Ideologische motieven, hoe goed ook bedoeld, hebben vaak een averechtse en desastreuze uitwerking. Ze bevorderen in Oekraïne haat, bloedvergieten en chaos en beschadigen de interne en externe betrekkingen voor jaren. Het Westen doet in dat opzicht weinig aan zelfkritiek.

Ook moet de vraag worden gesteld of de westerse intenties werkelijk zo humaan zijn als wordt beweerd. De EU heeft per slot van rekening ook economische belangen. Tot slot wil ik er op wijzen dat de liberale toekomstverwachtingen negentiende-eeuwser zijn dan menigeen beseft.

De auteur is historicus en filosoof en auteur van ”Op het scherp van de ideologische snede. Rusland en Europa in het licht van Groens Krimoorlogcommentaar” (Soesterberg, 2016).