Dat het in het huwelijk om liefde gaat en dat romantiek hierbij een rol speelt, is een uitvinding van het christendom en niet iets waar het christelijk geloof zich tegen heeft afgezet, betoogt Angenendt. Zeker, over seksualiteit hebben theologen in het verleden nogal eens onterecht negatief gesproken, maar de kerk heeft met het vasthouden aan het huwelijk wel bescherming willen bieden aan liefde zoals de Bijbel erover spreekt. En daarmee keerde de kerk zich tegen een zogenaamde liefde die alleen op eigen lust en op het lichamelijke is gericht.

In zijn studie ”Ehe, Liebe und Sexualität im Christentum” neemt Angenendt de lezer mee op een zeer leesbare reis, waarbij hij veel biedt wat bij de huidige bezinning op deze onderwerpen dienstbaar kan zijn. Het is Angenendts overtuiging dat het de samenleving goed zou doen als ze zou terugkeren naar Bijbelse normen.

”Frauen im Leben der Kirche” van de Duitse historicus Norbert Ohler vormt een interessante aanvulling op het boek van Angenendt. Ohler geeft een overzicht van meer dan 400 teksten –in Duitse vertaling– die laten zien hoe er in 2000 jaar christendom over de vrouw in het kerkelijke leven wordt gesproken. Het gaat gelukkig over meer dan alleen over de vrouw in het ambt. Vanuit deze teksten wordt duidelijk hoezeer de positie van de vrouw als gevolg van het christelijk geloof verbeterde. In de kloosters brachten vrouwen het tot invloedrijke posities; ook bestuurders van mannenkloosters en politici dienden rekening met hen te houden. De Reformatie betekende een herwaardering van het belang van de vrouw in het gezin, maar ook in later eeuwen heeft de kerk veel voor de positie van de vrouw betekend.

Hildegard

Tot de bekendste van die leidinggevende vrouwen uit de wereld van de kloosters behoorde Hildegard von Bingen (1098-1179). Zij was onder andere wetenschapper, componist, theologe en hoofd van een benedictijnenklooster. In de derde bundel met studies van Peter Walter, hoogleraar dogmatiek in Freiburg, is een aantal opstellen aan het leven en de theologie van Hildegard gewijd. In een van die opstellen komt ter sprake dat Hildegard ook een belangrijke bijdrage aan de verering van Maria leverde, onder andere –zoals Walter dat laat zien– in de gezangen die zij voor de liturgie in de kloosters schreef. Maria werd in de middeleeuwen in toenemende mate gezien als de ideale vrouw en de ideale moeder en daarmee werd ze geloofsvoorbeeld voor vele vrouwen.

Als gevolg van de Reformatie kwam zij in het protestantisme wat op de achtergrond, maar langzamerhand lijkt Maria aan een comeback bezig te zijn. Dat blijkt althans uit het kloeke boek dat onder de titel ”Madonna” verscheen. De auteurs die eraan bijdroegen beschrijven aan de hand van beelden en afbeeldingen de plaats die Maria in de loop van geschiedenis kreeg toebedacht. Het boek eindigt met popzangeres Madonna. Zij belichaamt weliswaar een heel eigen versie van de ideale vrouw en moeder, maar maakt tegelijk duidelijk dat zowel de naam als de kenmerken van de Bijbelse Maria nog altijd tot de verbeelding spreken.

Apart is deze ontwikkeling wel, want de zangeres Madonna lijkt meer een wereld te vertegenwoordigen waarin de vrouw haar vrijheid weer verliest als slavin van de handel, als reclameobject en als iemand die alleen met haar lichaam iets kan betekenen. Wat dat aangaat zou het niet verkeerd zijn om figuren als Hildegard weer eens wat meer in beeld te brengen. Ook onder protestanten, want per slot van rekening hoort zij bij de reformatorische kerkgeschiedenis.

Gewetensnood

De comeback van Maria onder protestanten hoeft overigens niet direct zorgwekkend te zijn. Evenmin geldt dat voor een herwaardering van het monastieke leven. Bij Luther bijvoorbeeld vinden wij zowel kritiek op het celibaat en herwaardering van het huwelijk als een hoge waardering van het kloosterleven en van een vroomheid waarin Maria een voorbeeldige rol speelt. Niet als medeverlosser, maar wel als de belangrijkste onder de vrouwen (Lukas 1:48).

In de mooi geïllustreerde biografie van Armin Kohnle, Reformatiedeskundige uit Leipzig, wordt op deze thematiek nader ingegaan. Kohnle stelt dat Luthers afwijzing van het verplichte celibaat ook talloze vrouwen uit hun gewetensnood geholpen heeft. Hij bedoelt daarmee dat deze vrouwen die Christus optimaal wilden dienen, niet langer verplicht waren ongehuwd te leven terwijl ze daar lang niet allemaal de gave voor hadden gekregen. Zij wilden niet bevrijd worden uit het klooster, maar wel van een innerlijke gevangenschap die zeker niet van Godswege kwam.

Erfurt

In de tijd dat Luther in Erfurt studeerde werden daar in de dom schilderijen gemaakt waarin Maria prominent werd neergezet, inclusief haar vermeende hemelvaart. Luther moet dat allemaal gezien hebben, maar we weten niet of het ook indruk op hem gemaakt heeft. Over deze kunstwerken en hun boodschap en betekenis verschenen het schitterend boek ”Kontroverse & Kompromiss” bij uitgeverij Sandstein. Daaruit wordt duidelijk dat, toen de Reformatie begon door te zetten, Maria via deze schilderijen en via andere kunstwerken in de (rooms-katholieke) dom van Erfurt een nog grotere plaats kreeg toebedeeld.

Maria toen en nu als propagandamiddel; dat is toch eigenlijk ook een vorm van misbruik.

”Ehe, Liebe und Sexualität im Christentum”, Arnold Angenendt; uitg. Aschendorff Verlag, Münster; ISBN 978 3 402 13146 6; 324 blz.; € 19,90;
”Frauen im Leben der Kirche”, Norbert Ohler (red.); uitg. Aschendorff Verlag, Münster; ISBN 978 3 402 13080 3; 352 blz.; € 29,80;
”Syngrammata. Gesammelte Schriften zu Theologie und Kirche am Mittelrhein”, Peter Walter; uitg. Echter Verlag, Würzburg; ISBN 978 3 429 03815 1; 648 blz.; 
€ 58,-;
”Madonna. Frau – Mutter – Kultfigur”, Katja Lembke (red.); uitg. Sandstein, Dresden; ISBN 978 3 95498 190 8; 400 blz.; 380 afb.; € 48,-;
”Martin Luther. Reformator, Ketzer, Ehemann”, Armin Kohnle; Evangelische Verlagsanstalt, Leipzig; ISBN 978 3 374 04107 7; 224 blz.; € 29,95;
”Kontroverse & Kompromiss”, Eckhart Leuschner e.a.; uitg. Sandstein, Dresden; ISBN 978 3 95498 176 2; 400 blz., 480 afb.; € 48,-.