Echter, het gaat in dit boek niet om de schreeuw om gerechtigheid die wij vandaag de dag om ons heen –en ook in ons– horen, maar om de schreeuw die in de middeleeuwen klonk.

Omstreeks 1500 werd Europa gekenmerkt door armoede en honger die mensen ertoe brachten van de ene plaats naar de andere te vluchten. Het ging niet om mensen uit het Midden-Oosten of uit Afrika, maar om mensen uit Europa. Het boek vertelt hoe sommigen van hen in opstand kwamen tegen sociale ongerechtigheid en tegen het feit dat zij politiek geen stem hadden. Dit speelde zich af in het gebied langs de Rijn, zo ongeveer tussen Keulen en Mainz, maar het is slechts een voorbeeld van hoe het ook elders ging.

Deze situatie bracht ook op religieus gebied veranderingen met zich mee. De aanbidding van Maria nam toe, want zij werd beschouwd als de vrouw die wist wat het was onrecht te ondergaan en tegelijk bij God om recht kon vragen. Ook nam de verwachting van het naderende wereldeinde toe. Armoede, uitbuiting, ziekten en ontheemding zijn tekenen die in het boek Openbaring als signalen van de eindtijd worden beschreven.

In de kunst van die tijd vinden we niet alleen uitingen van deze eindtijdverwachtingen, maar de kunst stimuleerde deze verwachtingen ook, omdat mensen hier voor ogen zagen wat ze vanuit de Bijbel wisten. De Britse theologe Natasha O’Hear en haar vader, de filosoof Anthony O’Hear, hebben de afbeeldingen uit die tijd (en uit de perioden ervoor en daarna) beschreven in een mooi –en betaalbaar– boek over de wijze waarop het boek Openbaring in de loop der eeuwen in de kunst is weergegeven.

Dominant was steeds de weergave van Hem Die komt om recht te spreken, om de verdrukten recht te doen en de onderdrukkers hun onrecht te vergelden. Deze afbeeldingen kunnen angst aanjagen, maar dat doen de woorden uit het Bijbelboek soms ook. Zo riepen Woord en beeld op tot gerechtigheid. Toen, en nu.

President Trumans gebed

Gerechtigheid is ook een van de kernwaarden van het politieke systeem in de Verenigde Staten. Met heeft het daar overigens door veel schade en schande moeten leren, zoals de geschiedenis van de slavernij laat zien. Meer dan van de geschiedenis heeft de Amerikaanse politiek geleerd van de manier waarop de Bijbel over recht en onrecht spreekt. De Amerikaanse historicus Gary Scott Smith schreef een interessant boek over de rol die het christelijke geloof speelde in de politiek van elf presidenten, inclusief Barack Obama.

Rode draad is de overtuiging dat de Amerikanen als ”God’s own people” de taak hebben om Gods recht wereldwijd gestalte te geven. Smith brengt deze machtige mannen dicht bij de lezer, ook in de kwetsbaarheid van hun vroomheid. Weldadig is het om te lezen hoe de Bijbel steeds het centrale boek was in het beleid vanuit het Witte Huis, ook al gebeurde dat op nogal verschillende wijze.

Hoe het ook zij, president Truman begon zijn werk in 1945 met het gebed van Salomo, die vroeg om een wijs hart. Truman wist dat ook hij dit nodig had om de situatie direct na de Tweede Wereldoorlog het hoofd te kunnen bieden. Rusland vormde een bedreiging en voerde een politiek die miljoenen vluchtelingen opleverde. Zeven van die vluchtelingen worden beschreven in het aangrijpende boek ”Wir letzten Kinder Ostpreussens” van Freya Klier, een schrijfster die in de tijd van de DDR actief was in de vredesbeweging aldaar. Ze vertelt het verhaal van zeven kinderen die onder het Russische geweld met miljoenen anderen moesten vluchten uit het toenmalige Oost-Pruisen. Een aangrijpend relaas van onrecht en ellende, maar ook van wilskracht om te overleven en elders een nieuw bestaan op te bouwen.

Herberg der gerechtigheid

In de Reformatie die Luther op gang bracht ging het ook om gerechtigheid, al verstond niet iedereen daar hetzelfde onder. De Duitse edelman Franz von Sickingen (1481-1523) maakte zijn kasteel Ebernburg –niet ver van Mainz– tot een reformatorisch centrum en noemde het Herberg der Gerechtigheid, omdat hij onderdak bood aan leidende figuren die vanwege de Reformatie moesten vluchten. Aan deze ridder is in het kader van het Reformatiejubileum een grote tentoonstelling gewijd in Landesmuseum Mainz. En daarbij verscheen –natuurlijk– ook een mooi boek.

Dit boek vertelt de geschiedenis van Franz von Sickingen en hoe hij aan zijn eigen ijver ten onder ging. Hij stelde zich namelijk aan het hoofd van een leger om zo met wapengeweld de zaak van de Reformatie te bevorderen. Al bij een van de eerste gevechten raakte hij zwaargewond en stierf. De gerechtigheid die hij nastreefde kostte veel bloed, en dat maakte Luther huiverig om zich te veel aan hem te verbinden. Luthers basis was namelijk niet het recht dat ménsen zoeken, maar de gerechtigheid die Gód geeft.

Hoe hij dat zag, valt te lezen in een nieuw deel van de serie waarin Luthers Duitse werken in een nieuwe Duitse vertaling worden gepresenteerd. In dit deel gaat het om het recht dat de plaatselijke gemeente heeft om over leer en leven van de predikant te oordelen.

Geschonken gerechtigheid

Veel dieper echter is het recht dat God ons in Christus geeft om tot Hem te naderen. Indrukwekkend rijk zijn de stukken over doop en avondmaal waarin Luther beschrijft dat een mens bij God geen recht van spreken heeft, zelfs onder het rechtvaardig oordeel van God ligt, maar door geschonken gerechtigheid weer met Hem en voor Hem kan leven. Uit die goddelijke gerechtigheid komt de menselijke voort en dat is een gerechtigheid waarin ik niet mijn eigen recht zoek, maar ernaar streef dat er aan mijn naaste gerechtigheid wordt gedaan.

Hoe anders zou de wereld er vandaag uitzien als we die lijn van Luther weer eens tot richtsnoer van ons doen en laten zouden maken.

”Schrei nach Gerechtigkeit”, Gerold Bönnen e.a.; uitg. Schnell+Steiner, Regensburg; ISBN 978 3 7954 2965 2; 488 blz.; € 37,95;
”Picturing the Apocalypse. The Book of Revelation in the Arts over Two Millennia”, Natasha O’Hear & Anthony O’Hear; uitg. Oxford University Press, Oxford; ISBN: 978 0 19 968901 9; 368 blz.; £ 20,-;
”Religion in the Oval Office”, Gary Scott Smith; Oxford University Press, Oxford; ISBN 978 0 19 939139 4; 664 blz.; £ 23,99;
”Wir letzten Kinder Ostpreussens”, Freya Klier; uitg. Herder Verlag, Freiburg; ISBN 978 3 451 30704 1; 488 blz.; € 22,99;
”Ritter! Tod! Teufel! Franz von Sickingen und die Reformation”, Kurt Andermann e.a.; uitg. Schnell+Steiner, Regensburg; ISBN 978 3 7954 2953 9; 296 blz.; € 35,95;
”Martin Luther Deutsch-Deutsche Studienausgabe”, Band 2; uitg. Evangelische Verlagsanstalt, Leipzig; ISBN 978 3 374 02881 8; 898 blz.; € 68,-.