Niet alleen de protestantse kerken maken zich op voor de viering van 500 jaar Reformatie. Ook vanuit de Joodse gemeenschap klinken hier en daar stemmen op om stil te staan bij dat historische moment van die jonge monnik daar bij de deur van de kerk in het Duitse Wittenberg. Alleen die Joodse stemmen uiten geen tonen van vreugde of dankbaarheid. Vanuit Joodse kerkgenootschappen in ons land is een oproep gedaan aan de protestante kerken om, ter gelegenheid van 500 jaar Reformatie, excuses aan te bieden voor de niet mis te verstane uitlatingen van Luther over Joden en over het Jodendom.

Ik zie helemaal niets in dit soort excuses. Een dergelijke oproep voor excuses ervaar ik als zinloos en inhoudsloos. Als Maarten Luther excuses zou moeten aanbieden over zijn uitspraken over Joden, die hij gedaan heeft in zowel zijn boek ”Over de Joden en leugens” als tijdens andere momenten, dan zou de kerkhervormer dat zelf moeten doen. Hij is na vijf eeuwen echter niet meer onder ons.

Excuses verlangen van een instituut dat is voortgekomen uit de stappen die deze augustijner monnik 500 jaar geleden heeft genomen, is niets meer dan symboliek. Te meer omdat wij als Joodse gemeenschap steeds, terecht, roepen dat de protestantse kerken in dit deel van de wereld de Joodse gemeenschap een goed hart toedragen. De kerk haalt het niet in het hoofd om die eerloze woorden van Luther nog verder uit te dragen. De kerken geven regelmatig te kennen, in woord en gedrag, dat zo veel eeuwen na het begin van de Reformatie, antisemitisme niet tot het gedachtegoed van de kerk hoort.

Maar er is nog en ander aspect. Als monnik nagelde Luther in 1517 zijn stellingen aan de kerkdeur in Wittenberg. Als monnik was hij verbonden aan een kerk die al eeuwig bezig was, op theologische gronden, een negatief beeld over de Jood te vormen en dat beeld ook de wereld in te sturen. Maarten Luther nam met het aannagelen van zijn stellingen een eerste stap om afstand te nemen van misstanden van de kerk waar hij nog steeds deel van uitmaakte. Met deze daad was hij echter nog helemaal niet verlost van het erfgoed dat de kerk waar hij uit voortkwam hem had meegegeven. Samen met veel van zijn tijdgenoten droeg hij het over hen uitgestorte antisemitisch gedachtegoed als eeuwig erfgoed met zich mee.

De verwachting dat Luther met het uittrekken van zijn monnikspij zich zou ontdoen van zijn negatieve ideeën over de Jood is een bijna kinderlijke illusie. Honderden jaren zijn, met vallen en opstaan, nodig geweest om dit soort gedachten kwijt te raken. En ook de Rooms-Katholieke Kerk zelf heeft die vele eeuwen nodig gehad om voor zichzelf zo veel mogelijk het beeld van de ‘perfidis judaeis’ (trouweloze Jood) bij te stellen. De realiteit is dat Luther aan het begin van die periode stond. Niet aan het einde.

Excuses vragen is een heel serieuze zaak en heeft voor gelovigen duidelijke religieuze dimensies. Deze religieuze dimensies maken het voor religieuze instituten zoals kerk en synagoge onwaarachtig daar op een symbolische manier mee om te gaan. Excuses binnen de contouren van het geloofsleven wegen heel anders dan bijvoorbeeld de excuses van een regeringsleider of een staatshoofd. Bij deze laatsten gaat het vaak om slachtoffers of nazaten een troostende hand te bieden. Hier hebben we het over heel andere zaken.

De Reformatie is voor de kerken een zware strijd geweest. Op de Reformatie volgde een Contrareformatie. Godsdienstoorlogen en conflicten woedden voort. Wederzijdse christelijke onverdraagzaamheid maakten ontzettend veel slachtoffers in die religieuze twist die Europa verscheurde. De stappen van Luther daar in Wittenberg waren daarin echt maar eerste schreden.

Met de Joodse vraag om excuses geven wij er blijk van niet echt op de hoogte te zijn van de ontwikkeling van die Reformatie. Ja, als Luther aan het einde van die eeuwen lange strijd die woorden over Joden nog gebezigd had dan lag de zaak anders. Maar toen de contouren van een afgebakende kerk uit Rome en een protestante kerk daarnaast eenmaal gevestigd waren, toen waren Luther en de andere kerkhervormers zoals Calvijn en Zwingli allang van het toneel verdwenen.

Laat de kerk de Reformatie vieren. Wij als Joden kijken vanaf de zijlijn toe naar het feestje van de buren. En wat doen we met het anti-judaïsme dat zo heftig tijdens die grote Europese kerkhervormingen plaatsvond en heeft bijgedragen tot het verspreiden van die afschuwelijke beeldvorming van de perfide Jood met al die onbeschrijfelijke gevolgen?

Laten wij als Joodse gemeenschap de huidige kerken, in plaats van te vragen om een zinloos excuus, aanbieden elkaar samen te steunen in de strijd om het behoud van het geloofsleven. Maar dan ontdaan van iedere vorm van vreemdelingenhaat, xenofobie en discriminatie op welke grond dan ook. Zo’n gebaar is een geloofsgemeenschap zoals de Joodse waardig.

De symbolische excuses waar nu om gevraagd wordt zijn goed voor een foto in de krant. Het draagt niet bij tot een betere wereld. Het is slechts een uiting van gebrek aan kennis met betrekking tot de geschiedenis waar 500 jaar Reformatie werkelijk over gaat.

De auteur is rabbijn, lid van het Strategisch Netwerk Radicalisering en Polarisatie (SNRP) en auteur van diverse boeken.