Het was een gruwelijke aanslag in Madrid, op 11 maart 2004, exact dertig maanden na de aanslag op de Twin Towers. Korte tijd na elkaar ontploften in totaal tien bommen in vier forensentreinen in de Spaanse hoofdstad. Daardoor kwamen 191 mensen om het leven en liepen 1857 mensen verwondingen op. Heel Europa verkeerde in een shock.

Veel ochtendkranten van 12 maart kozen voor een bijzondere foto: een uit elkaar gespatte trein met hulpverleners op de voorgrond die tussen de spoorrails slachtoffers bergen. Toch was er een belangrijk verschil te zien. De Volkskrant publiceerde de oorspronkelijke, ongecensureerde foto, terwijl de Stentor een opvallend bebloed lichaamsdeel op de voorgrond had ‘verwijderd’. Het Reformatorisch Dagblad koos voor een heel andere foto en omzeilde daarmee het probleem. USA Today sneed een reep van de foto af, zodat het nare lichaamsdeel uit beeld verdween. The Guardian verwijderde de bloederige kleur van het lichaamsdeel, zodat er een grijze massa tegen de spoorrails lag.

De foto uit Madrid is maar een van de vele voorbeelden van het manipuleren van de werkelijkheid. Media doen dat regelmatig, maar meestal niet zo opvallend als bij deze foto. Er zijn ook veel mildere vormen van manipulatie. Media moeten voortdurend kiezen. Welk thema verschijnt er vandaag op de voorpagina, welke kop staat erboven, wie reageert er op het nieuws, welke illustratie komt er bij te staan, welke uitsnede maakt de beeldredactie en welk formaat krijgt de foto, welke ingezonden brieven worden er geplaatst en wie reageert er op de opiniepagina? Door al deze selecties komt er slechts een deel van de werkelijkheid naar buiten.

Dat zou je manipuleren kunnen noemen, maar dit woord suggereert een verkeerde bedoeling. Alsof de redactie van een dagblad, radio- of tv-programma met opzet mensen op het verkeerde been wil zetten. De werkelijkheid is minder zwart-wit: de redactie wil juist maatwerk leveren. Daarom maakt ze keuzes bij de selectie van het nieuws en de interpretaties ervan, vanuit de overtuiging dat ze met die keuze de lezer, luisteraar of kijker optimaal bedient.

Die selectie hangt niet zelden samen met de opvattingen van de redactie of de verslaggever. Een deskundig journalist zal daarbij zoeken naar een eerlijke en evenwichtige weergave, al handelt hij vanuit een bepaald perspectief op de werkelijkheid. Zo dramatisch is het dus niet, ook al omdat er in ons land een grote diversiteit aan media is.

Tot zover is er weinig nieuws onder de zon. Al in 1626 schreef de Middelburgse predikant Willem Teellinck zijn ”Geestelycke Couranten”. In het voorwoord beklaagt hij zich erover dat „daer van een goet deel eerst versiert (verzonnen, SMdB), dan geschreven, daer nae gedruckt” wordt. Een nog veel ouder voorbeeld is dat van de twee boodschappers die een verschillend bericht brachten aan David over de dood van zijn zoon Absalom (2 Samuël 18). Kennelijk is het van alle tijden dat verslaggevers of redacteuren het nieuws naar hun hand zetten.

Concurrentie

Het digitale tijdperk veroorzaakt echter een belangrijke verandering in de nieuwsvoorziening en de invloed van media op lezers, luisteraars en kijkers. Dat komt door een complex aan factoren:

1. Het nieuws verspreidt zich nu zeer snel. Steeds grotere delen van de wereld beschikken over internetverbindingen, de apparatuur om nieuwsberichten en reportages te maken is goedkoop en er zijn nu apps (Meerkat, Periscope) om live mee te kijken met een journalist.

2. De digitale ‘ether’ biedt onbeperkte ruimte. Iedereen kan zijn eigen omroep beginnen. Dat gebeurt al op een eenvoudige Facebookpagina van een individu, school of kerk, maar het is ook niet moeilijk om een eigen professioneel ogend YouTubekanaal te beginnen, zoals veel gamers doen.

3. Digitale nieuwsvoorziening vereenvoudigt het tweerichtingsverkeer. Interactie is een belangrijk kenmerk van deze media: het reageren op een tweet of nieuwsartikel, het liken van een Facebookbericht en het posten van ‘lezersfoto’s’. Bij nieuwe media is de drempel om mee te doen een stuk lager dan bij de krant, radio of tv.

4. De beeldcultuur verdringt de woordcultuur. Media proberen zich te onderscheiden met een aantrekkelijke vormgeving en een overvloed aan foto’s en video’s. Hoe dominant de beeldcultuur is, blijkt wel uit de groeicijfers van YouTube. Daar verschijnen nu elke dag zo veel video’s dat een kijker er 49 jaar over zou doen om die allemaal tot zich te nemen.

Deze veranderingen hebben grote invloed op de nieuwsvoorziening. Er ontstaan nieuwe concurrentieverhoudingen tussen media. Door de grote snelheid van nieuwe media verdwijnen de deadlines. De druk om snel online te publiceren kan ten koste gaan van de journalistieke zorgvuldigheid. De vaste nieuwsmomenten (de krant die op de mat ploft, het journaal) raken minder in trek en media richten zich sterker op duiding en achtergrondinformatie dan op het nieuws. Persoonlijke nieuwskanalen spelen een steeds grotere rol, zodat politici hun (potentiële) kiezers rechtstreeks kunnen bereiken via weblogs, Twitter of Facebook.

Vriendenkrant

Nieuwe media veroorzaken dus een uitgebreid, veelkleurig aanbod aan nieuws. Maar ook aan de kant van de lezer of kijker verschuift er veel. Het abonnement op een krant of het lidmaatschap van een omroep raakt minder in trek. De burger heeft vrije keuze uit een overvloed aan informatiekanalen, die vaak gratis beschikbaar zijn. De lezer of kijker krijgt z’n nieuws op een andere manier voorgeschoteld: hij ontvangt nieuwsbrieven per e-mail en wordt attent gemaakt op berichten via sms, WhatsApp, Twitter of Facebook. De krantenbezorger moet plaatsmaken voor appjes, tweets en posts in de tijdlijnen.

Vooral jongeren volgen het nieuws via sociale media. In de tijdlijn van Facebook verschijnen tips van vrienden of andere personen in hun netwerk. Dat gebeurt echter niet willekeurig: Facebook sorteert het nieuws in het overzicht en zet juist die berichten bovenaan van vrienden, groepen en pagina’s waarmee je het meest omgaat. Een bericht van je vader staat hoger dan dat van een verre vriend. Het Facebooknieuwsoverzicht is daarmee feitelijk een persoonlijke krant waarbij niet langer een redactie of programmaraad de ‘voorpagina’ bepaalt maar de eigen vriendenkring.

De sociale media verbinden de borreltafels aan elkaar tot reusachtige elektronische netwerken van gelijkgezinden. Paradoxaal genoeg ervaren gebruikers internet juist als het summum van transparantie en vrijheid. Ze beseffen zelf niet dat ze, dankzij de door hen bejubelde sociale media, zichzelf digitale oogkleppen opzetten. Hun vriendennetwerk is een echokamer die hen voortdurend bevestigt in hun eigen mening, omdat ze die overal horen weerklinken. Dit effect wordt nog versterkt doordat gebruikers van Facebook, Google en YouTube via een elektronisch sorteermechanisme vaker meningen en nieuwsberichten van gelijkgezinden tegenkomen. Dat kan uiteraard ook gebeuren bij de traditionele media, maar daar zijn lezers ingesteld op het verschil tussen de Volkskrant en het Reformatorisch Dagblad. Bij Facebook en Google realiseren veel gebruikers zich niet dat ze gekleurde nieuwsberichten en zoekresultaten voorgeschoteld krijgen.

Wat is waarheid?

Wat is waarheid? vroeg Pilatus aan Jezus. In deze tijd van sociale media is die vraag nog hoogst actueel. Hoe kan ik als nieuwsconsument toch een goed beeld krijgen van de werkelijkheid? De zonde heeft alle menselijke verhoudingen en ook de communicatie tussen mensen verstoord. De aarde is veranderd in een strijdtoneel, een geestelijk krachtenveld waarin de satan zich inspant om mensen in zijn macht te houden. Tegelijkertijd mogen we uit Gods Woord horen dat de grote Immanuël hem zijn kop heeft vermorzeld en dat zijn macht beperkt is tot het stuiptrekken van een overwonnen vijand.

Laten christenen de nieuwsberichten die tot hen komen in dit perspectief bezien. God regeert. Om Zijn hand in de geschiedenis te herkennen hebben we gekleurde informatie nodig, subjectieve berichten, nieuws met duiding. Welke kleur dan? De kleur van het Woord van God. Dan lezen en horen we in de gebeurtenissen om ons heen hoe God werkt, hoe Hij toelaat dat miljoenen mensen in de ban van de vorst der duisternis verkeren maar tegelijkertijd de belofte vervult dat Zijn Evangelie in de gehele wereld gepredikt zal worden (Matth. 24:14).

Het is dus van groot belang om goed geïnformeerd te worden en media te gebruiken die dit licht van Gods woord over het nieuws laten schijnen. Wat betekent dat in de praktijk, in deze tijd van nieuwe en sociale media? Een paar adviezen.

1. Wees matig met sociale media. Ze kunnen je zodanig in beslag nemen dat je je tijd niet verstandig en evenwichtig besteedt. Het is vaak effectiever en evenwichtiger om nieuws te lezen via samenvattingen en overzichtsartikelen die na enige tijd ontstaan (liveblogs, krantenartikelen, journaals) dan krampachtig het nieuws op de voet te volgen via tweets en live-verslagen op de radio.

2. Een goede vriend is beter dan een verre buur. Wees je bewust van de vertekening die sociale media kunnen veroorzaken. De vriendenkring kan erg bepalend zijn voor het nieuwsaanbod. Wees kritisch bij het lezen van die berichten en terughoudend bij het liken en delen ervan als er reden is tot twijfel. Negeer nieuws dat alleen bedoeld is als plat vermaak, omdat het je afleidt van noodzakelijke dingen en je op (nieuws)sites kan brengen die je juist verleiden tot zonde. Gebruik de mogelijkheid van Facebook om aan te geven dat je bepaalde nieuwsberichten niet op prijs stelt (met de knop ”V” rechtsboven in elk nieuwsbericht), zodat je tijdlijn betrouwbaarder en nuttiger wordt. Door selectief te zijn in het delen van berichten kun je anderen het goede voorbeeld geven.

3. Zoek goede internetbronnen, nieuwssites die vertrouwd zijn en die informatie verifiëren voordat ze publiceren. Besef dat er juist rond controversiële thema’s of aangrijpende situaties snel onevenwichtige informatie verstrekt wordt. Pas op met geruchten. Om een voorbeeld te noemen: eind april circuleerde er een gebedsoproep voor christenen in Irak, maar bij controle door onze redactie bleek dat de desbetreffende stad al een klein jaar eerder door IS was ingenomen. Verifieer berichten voor je ze liket en deelt of stel de afzender op de hoogte van een onjuist bericht.

Matig met beeld

4. Wees matig met beeld. Het gebruik van video’s neemt hand over hand toe, terwijl beelden in het algemeen tekortschieten in het overbrengen van geestelijke boodschappen. Het is raadzaam om het boekje van Andries Knevel uit de oude doos te halen, ”De wereld in huis”, en zijn kritiek op de televisie te leggen naast het huidige aanbod op YouTube en Netflix.

Een paar citaten: „De diepe oorzaak van de golf van secularisatie die de kerk sinds de jaren zestig overspoelt is de televisie. (…) Televisie is de belangrijkste aanjagende factor in het proces naar een maatschappij zonder normen en waarden, waarin egoïsme, individualisme en losbandigheid de boventoon voeren. (…) De duivel bespeelt de mens via de televisie, want hij weet precies welke signalen het ontvangstation, dat in ons hart gehuisvest is, het liefst ontvangt. (…) Ieder mens, christen of geen christen, bekeerd of onbekeerd, serieus of minder serieus is ontvankelijk voor die zo geraffineerd gepresenteerde beelden, voor glitter en glamour, voor seks en erotiek, voor verleiding en voyeurisme.”

Tot slot, om nog een ander gezegde te gebruiken: lees de krant met de Bijbel in de hand. Met andere woorden, als het wereldnieuws wat zegt over Gods handelen, dan verdient het je aandacht. Neem er de tijd voor, zoek naar de duiding van het nieuws en achtergrondinformatie bij de berichten.

Dat voorkomt een ander gevaar waar ds. Teellinck voor waarschuwt: dat de mond van christenen overloopt met „allerlei onchristelijke praat.” Of berichten nu waar zijn of niet, ze zijn binnen een halve dag door het hele land bekend, zelfs bij de jeugd. Alsof er een steen in een vijver wordt gegooid waarna de cirkels zich snel uitbreiden tot aan de oever. Kennelijk was dat ook in 1625 al zo.

Tegelijkertijd, zegt Teellinck, zijn veel christenen zo „stom als een vis” wanneer het gaat over de dingen van Christus. Hij spoort zijn lezers aan om zich te spiegelen aan de engelen (de ”postboden” van de hemelse Koning) die hun nieuwsberichten verspreidden tot lof van de Zaligmaker. Als gebruikers van sociale media dit selectiecriterium hanteren, zouden de aandelen van Facebook flink dalen.

De auteur is adjunct-hoofdredacteur van het Reformatorisch Dagblad, lector Nieuwe media in vorming en onderwijs van Driestar hogeschool en bestuurslid van de stichting Mediawijzer.