Vorig jaar schreef ik tijdens mijn bezoek aan Israël in deze kolommen dat het vredesproces in Israël ook een veranderingsproces in harten van mensen in gang had gezet. Nu, een jaar later, moet ook iets anders worden gezegd. Het vredesproces begint tevens diepe kloven onder de bevolking te veroorzaken, zowel aan joodse als aan Palestijnse zijde. Zo zelfs, dat zich in de kortste keren een situatie aftekent dat Israël dreigt te worden gevierendeeld, namelijk in gematigden en radicalen aan weerszijden van de bevolkingslijn.

Hamas
In Oost-Jeruzalem wint langzaam maar zeker het moslimfundamentalisme veld. De regelmatige bezoeker bemerkt het aan tal van kleine dingen. Van het ene moment op het andere ziet men vrouwelijke leden van moslimgezinnen gesluierd gaan. Nu mag de sluier op zich in landen van het Midden-Oosten vrouwen vanouds vrijwaren voor begerige blikken van leden van het mannelijke geslacht, de moslimgeestelijken leggen meer en meer de nadruk op kleding in relatie tot het moslimgeloof en vinden daarbij ook in toenemende mate gehoor.

Een punt is verder ook, dat het aantal minaretten in Oost-Jeruzalem toeneemt en dat minaretten zich luidruchtiger, dwingender presenteren met hun boodschap. Met name op de Olijfberg. De jammerende oproepen tot gebed zijn ver hoorbaar.

Mensen die men over dit alles spreekt, zeggen dat ze zich meer en meer onder druk voelen staan van de mening van de mensen in hun straat of in hun naaste omgeving.,Er verandert iets”, zeggen ze. Dat betekent ook, dat de radicale Palestijnse beweging Hamas meer invloed krijgt. Deze beweging heeft op de PLO, die aan het vredesproces deelneemt, voor dat ze financieel veel sterker is. Hamas ontvangt geldelijke steun uit het fundamentalistische Iran. Onder de Palestijnse bevolking maken mensen zich dan ook zorgen dat de situatie moeilijker, hachelijker worden zal.

Daar komt bij, dat onder de Palestijnse moslims van dag tot dag wordt gesproken over de benarde situatie van de moslims in Bosnië. Die situatie bepaalt ook in hoge mate mede de veranderingen die zich voordoen in de moslimgemeenschap in Oost-Jeruzalem. En aangezien Jeruzalem in het vredesproces een cruciale kwestie zal zijn, omdat Jeruzalem nu eenmaal een stad van de drie godsdiensten is, lijkt radicalisering in de moslimwereld een voorspel te zijn op de geestelijke strijd om Jeruzalem.

Aan joodse zijde
Niet minder zorgelijk is echter de tweedeling die zich meer en meer aftekent onder de joodse bevolking. Op het moment dat ik dit schrijf, houdt een dagenlange demonstratie van een groep ’settlers’ (bewoners van joodse nederzettingen in Judea en Samaria) de gemoederen bezig. Ongeveer achthonderd settlers bezetten Givat Hagadan, dicht bij Efrat, en enkele honderden namen bezit van een kale heuvel bij Beit El en noemden deze Givat Hagadan II. Ze demonstreerden uit protest tegen de teruggave van bezet gebied, want Judea en Samaria behoren onopgeefbaar tot het land waarop de joden recht hebben.

De demonstranten werden met harde hand van de locaties weggevoerd, vier soldaten of politiemensen per demonstrant, voor elke arm en elk been een. Daarbij werden ongeveer tweehonderd personen gearresteerd, onder wie twee zeer orthodoxe rabbijnen die leiding gaven aan de demonstratie. In de Jerusalem Post werd overigens opgemerkt dat de ontruiming opmerkelijk veel tijd kostte, omdat kennelijk de militairen,hun hart er niet in konden leggen”. Wat zich hier aftekende was immers, dat joden zich tegen elkaar keerden. Dit is nieuw in de nog maar zo korte geschiedenis van de joodse staat.

In een eerste reactie op het gebeuren sprak premier Rabin van anarchisten, die het democratische vredesproces blokkeerden. De Palestijnen riepen hoera over de ontruiming. Maar intussen wordt de zaak zo ernstig ingeschat, dat de dagen van ’wapenstilstand’, die intraden in verband met Tisha Be’av, de herdenking van de verwoesting van de tempel (5 augustus), op aandringen van president Ezer Weizman zouden worden benut voor een dialoog tussen de regering en de settlers, alsmede de ’Likoedactivisten’, die met hen in één adem worden genoemd.

Intifada
Op donderdagavond (3 augustus) werd door enkele duizenden mensen opnieuw gedemonstreerd, nu voor de gevangenis en in de straten van Jeruzalem. Men wenste de vrijlating van de gevangen genomen rabbijnen. Toen ik in de menigte met mijn auto kwam vast te zitten, schoof Wiesje de Lange, joodse activiste, bekend vanwege haar publikaties in Nederland, langs mijn autovenster. In de kortste keren zat ze naast mij en kreeg ik het relaas van enkele dagen demonstratie te horen.,Dit is onze joodse intifada”, zei ze. Zo wordt kennelijk de actie van de radicale beweging die zich onder ’rechts’ in Israël begint af te tekenen, al aangeduid.

Dat betekent dat ook aan joodse zijde rondom het vredesproces een tweedeling aan het ontstaan is. En ook hier heeft de radicaliteit religieuze geladenheid. Ook deze radicalisering lijkt een voorbode te zijn van de geestelijke strijd die zich met name om Jeruzalem lijkt te gaan voltrekken.

Leiding
De benauwende vraag is nu of Israël zo niet zal worden gevierendeeld. De kans is daarbij groot, dat het politieke middenveld onder hoge druk komt te staan van de radicalen aan weerszijden. Het wordt daarbij zelfs niet uitgesloten geacht dat ooit eens Hamas en rechts-Likoed, de uitersten dus, elkaar zullen gaan raken in een zelfde doel, namelijk de blokkade van het vredesproces. Dan is men weer terug bij af en kan de strijd tussen Israël en de Palestijnen opnieuw hoog oplaaien. En waar zal dan het einde zijn?

De huidige politieke verwarring vraagt naar mijn overtuiging dan ook om leiderschap met een gevoelige antenne voor religieuze achtergronden van de conflicten. Of dat bij de arbeiderspartij het geval is, is de vraag. Misschien is Likoed toch de meest geschikte partij om zaken te doen, zoals in het verleden ook wel is gebleken.,Men weet wat men aan Likoed heeft”, zeggen ook Palestijnen. De vraag met welk leiderschap de interne en externe vrede het meest is gediend, heeft nog niet tot een afdoend antwoord geleid.

Zionisme
In een artikel in de Jerusalem Post werd gesteld dat,zionisme meer is dan nederzettingen”. Vandaag betichten settlers en hun critici elkaar over en weer van antizionisme. De schrijver zei:,Ik heb meer dan twintig jaar in Israël gewoond, ik ben een wetsgetrouw burger, ik heb in het leger van mijn land gediend, evenals mijn oudere kinderen, ik heb gediend als co-voorzitter van mijn synagoge, mijn beroep is het vertalen van Hebreeuwse literatuur in het Engels teneinde de rijkdom van de Israëlische cultuur te verspreiden en deze breed bekend te maken, en ik probeer actief deel te nemen aan het publieke leven in mijn land. Ik kies voor een zionistische politieke partij. Ik ben diep trots op de verworvenheden van het zionisme, de vorming van een gezonde staat en economie, de vergadering van joden uit de gehele wereld, de vorming van moderne joods-hebreeuwse cultuur, de vestiging van instituten voor hoger onderwijs, theaters, symfonieorkesten en musea van het hoogste niveau”.

Maar…,de vestiging van de nederzettingen in de bezette gebieden was enerzijds niet nodig, anderzijds beschadigde het de eerdere verworvenheden van het zionisme, en het is vanwege mijn grote betrokkenheid bij deze verworvenheden dat ik mij verzet tegen de nederzettingen en bid dat zij geen onoverkomelijk obstakel zullen blijken te zijn voor de vrede”.

Gezien het feit dat settlers als bovengenoemde juist van overtuiging zijn dat Judea en Samaria ook bij het land horen, mag men zich de vraag stellen wat zionisme vandaag nog echt betekent. Als joden het daarover zelf niet meer eens zijn, wat zal de buitenwereld dan nog oordelen?