In zijn boek ”God in de oorlog” schrijft prof. dr. Bank met waardering over de verzetsrol van de plaatselijke Gereformeerde Kerken. „Vanaf de kansels werd daar de nazi-dictatuur getrotseerd. Vaak hebben ze daar een hoge prijs voor betaald, inclusief arrestatie en executie van individuele geestelijken. Maar het bracht hen niet tot zwijgen.” En: „De meeste predikanten spraken de voorbede voor de Koningin trouw uit. Het gebeurde regelmatig dat zij daarop door de Duitsers werden aangesproken.” Ook schrijft hij positief over het van oorsprong gereformeerde verzetswerk door de Landelijke Organisatie voor Hulp aan Onderduikers (LO) en de later ontstane Landelijke Organisatie van Knokploegen (LKP).

Over „de leiding” van de Gereformeerde Kerken –dr. Bank bedoelt daarmee de generale synode– is de auteur echter aanmerkelijk minder positief. In een interview in het dagblad Trouw verduidelijkte hij dat door onder meer op te merken: „Als je kijkt op lokaal niveau dan is de rol van gereformeerden niet te onderschatten (…), maar als je kijkt op nationaal kerkelijk niveau dán gaat de Nederlandse Hervormde Kerk voorop.” Volgens dr. Bank sprak de generale synode zich niet van meet af aan openlijk uit tegen de maatregelen van de Duitsers en wilde „het vooraanstaand lid van de synode, dr. H. H. Kuyper, de kerk zoveel mogelijk op het goede spoor houden binnen de nationaal-socialistische regels.”

Vergissingen

Dr. Bank maakt een aantal vergissingen. In de eerste plaats beschouwt hij de generale synode als de leiding van de Gereformeerde Kerken. Zelf van huis uit een top-downkerkstructuur gewend, is hij onkundig van het feit dat in de Gereformeerde Kerken de kerkenraden de leiding hadden. De generale synode bestond uit eens in de drie jaar bijeenkomende afgevaardigden van de plaatselijke kerken en was geen op zichzelf staande, met macht en majesteit beklede grootheid.

Een tweede, nog belangrijkere vergissing maakt de auteur als hij schrijft dat dr. H. H. Kuyper, met zijn pro-Duitse opvattingen, gedurende de hele oorlog de Gereformeerde Kerken vertegenwoordigde in het (in de oorlog belangrijke) ”deputaatschap voor de correspondentie met de hooge overheid”, en op die manier de gereformeerde kerkelijke koers richtte op aanpassing aan de maatregelen van de Duitse bezetters. Dr. Bank wist niet dat het moderamen van de generale synode al in december 1940 (!) een verzoek van de classis Rotterdam behandelde waarin gevraagd werd om dr. Kuyper uit dat deputaatschap te verwijderen. Beseffend dat zijn rol was uitgespeeld (de kerken hadden het allang gehad met zijn pro-Duitse stellingname in zijn blad De Heraut) trad Kuyper toen uit het deputaatschap terug, om afzetting door de synode te voorkomen. Hij werd vervangen door de uit heel ander hout gesneden dr. J. Donner, die tijdens zijn gevangenschap op zijn beurt vervangen werd door de al even standvastige en principiële dr. J. J. C. van Dijk (die ook enkele keren door de Duitsers werd opgepakt).

Dr. Bank schrijft verder dat de Gereformeerde Kerken aan het eerste interkerkelijke protest van het Convent van Kerken tegen de Duitse anti-Joodse maatregelen, „bij monde van dr. Kuyper”, niet heeft meegewerkt. Ook dát is een vergissing. De Gereformeerde Kerken deden aan dat protest natuurlijk wel degelijk mee. Sterker nog: Kuyper heeft persoonlijk aan alle gereformeerde kerkenraden meegedeeld dat het bedoelde protest aan de Duitse bezetters toegestuurd was.

Van kardinaal belang is dat de auteur in zijn boek zélfs in het geheel géén melding maakt van het feit dat de gereformeerde generale synode al in 1936 (!) verklaard had dat het lidmaatschap van de NSB niet verenigbaar was met dat van de Gereformeerde Kerken in Nederland. Kerkleden die het synodebesluit aan hun laars lapten, dienden onder de kerkelijke tucht te worden gesteld en moesten bij volhardende ongehoorzaamheid uit de kerk worden gezet. De generale synode herhaalde dit besluit in 1941.

Protesten

In een interview in Trouw merkt de auteur ook op dat de synode van de Hervormde Kerk „de leiding nam in een uniek oecumenisch protest en zich glashelder tegen de Duitse maatregelen uitsprak.” De Gereformeerde Kerken ondertekenden datzelfde protest –zie boven– echter net zo goed als de Hervormde Kerk. Bovendien meldt de hervormde geschiedschrijver ds. H. C. Touw in het officiële hervormde oorlogsgedenkboek ”Het verzet der hervormde kerk” dat „vóór 1940 de hervormde kerk níét als kerk in haar vergaderingen, gemeenschappelijk en openlijk, de tegenstelling van christelijk geloof en nationaal-socialisme beleden heeft.” De Gereformeerde Kerken spraken zich daarover in 1936 (en in de oorlog in 1941 opnieuw) al glashelder uit.

Dr. Bank schrijft verder dat toen de hervormde dr. Gravemeijer en de gereformeerde dr. J. Donner door de Duitsers gevangengenomen werden, de kerken door deze „succesvolle” intimidatie „enige tijd zwegen.” Niets is echter minder waar. Tijdens de hele oorlog werden vele protesten door de gezamenlijke kerken richting de Duitse bezetters gestuurd. Dat ging zelfs tijdens de gevangenschap van dr. J. Donner gewoon door. Donner kwam overigens niet „al spoedig weer vrij”, zoals dr. Bank schrijft, maar is twee jaar lang door de Duitsers gevangengehouden.

Kortom, dr. Bank verdedigt zijn stelling over de „deutschfreundliche” gereformeerde synode op verkeerde en onjuiste gronden. Om de vermeende deutschfreundlichkeit van ‘de leiding’ van de Gereformeerde Kerken in Nederland gedurende de Tweede Wereldoorlog aan te tonen, zal de auteur van ”God in de oorlog” echt andere argumenten moeten zoeken. Hij doet er daarom goed aan om zijn boek, voor zover de inhoud betrekking heeft op de houding van de synode der Gereformeerde Kerken in de Tweede Wereldoorlog, te herschrijven.

De auteur is schrijver van een onderzoeksrapport waarin de bewijsvoering van het boek ”God in de oorlog” wordt betwist.


www.gereformeerdekerken.info voor de integrale tekst van het onderzoeksrapport.