Het is als met een smeulend vuurtje: soms lijkt het –eindelijk– uitgedoofd te zijn, maar zomaar ineens kan het weer opflakkeren, zelfs tot een vuurzee uitgroeien. Eén ding is wel zeker: een brand(je) blus je niet door te doen alsof het er niet is, ervan weg te kijken. En het thema kerken en Tweede Wereldoorlog heeft nu eenmaal alles van een (wereld)brand in zich.

Wat dat betreft, is de reeks publicaties die alleen al dit jaar –zeventig jaar na de Bevrijding (wat een inhoudsvol woord toch)– rond dit onderwerp zijn verschenen de moeite van het bestuderen zonder meer waard. En… is het zelfs niet altijd erg als bepaalde daarin vermelde ‘feiten’ niet (helemaal) kloppen. Dat wil zeggen: als ze vervolgens maar door een oplettende lezer of nog net iets beter ingevoerde onderzoeker worden gecorrigeerd of genuanceerd –op basis van inmiddels vergeelde boeken (van ds. Th. Delleman bijvoorbeeld, of ds. H. C. Touw), verdwenen geacht archiefmateriaal of stoffige documenten die nog ergens op een zolder bleken te liggen.

Bommetje

Op de website GereformeerdeKerken.info, gewijd aan de historie van de voormalige Gereformeerde Kerken in Nederland (1834-2004), plaatste redacteur Gerard Kok vanmorgen een geactualiseerde versie van zijn artikel ”Het bommetje van Trouw”. Daarin gaat hij in op het in mei verschenen overzichtswerk ”God in de oorlog” van de Leidse emeritus hoogleraar prof. dr. Jan Bank, en met name op wat deze historicus schrijft over de leiding van de Gereformeerde Kerken in Nederland (overigens in zeer beperkte mate; Banks boek gaat eigenlijk veel meer over de kerken in Europa als geheel). Een samenvatting van Koks publicatie is maandag te lezen op de opiniepagina van deze krant.

Vooral in dagblad Trouw riep de studie van Jan Bank veel discussie op. Trouw –vroeger dé krant van de gereformeerden– zoomde dan ook sterk in op de houding die de Gereformeerde Kerken zouden hebben ingenomen tijdens de oorlog – onder meer onder de kop ”Kerken stemden morele boodschap af op Hitler; historicus relativeert heldenrol ‘deutschfreundliche’ gereformeerden”.

Op GereformeerdeKerken.info gaat Gerard Kok na waaraan Bank (en Trouw) een en ander hebben ontleend én komt hij meer dan eens tot de conclusie dat er van onjuiste beweringen sprake is. Zo was de generale synode níét „de baas” van de Gereformeerde Kerken in Nederland; de leiding berustte bij de plaatselijke kerkenraden. Verder deden de Gereformeerde Kerken wél al vanaf het begin mee met het Convent van Kerken. Banks stelling dat „de Gereformeerde Kerken aan het allereerste protest van het Convent van Kerken tegen de anti-Joodse maatregelen bij monde van haar vertegenwoordiger Herman Huber Kuyper geen medewerking” zouden hebben verleend, is dan ook onjuist. Nog iets: de zeer omstreden H. H. Kuyper bleef níét tot op hoge leeftijd voorzitter van het Deputaatschap voor de Correspondentie met de Hooge Overheid, en vormde vanaf 1941 dus ook niet meer het gezicht van de Gereformeerde Kerken.

Imagoschade

De punten die Kok –contra Bank– noemt, zijn in het kader van de geschiedschrijving zonder meer terecht. Toch lijkt zijn bijdrage teveel ingegeven door angst voor, zeg maar, imagoschade. Veelzeggend is een zin als (naar aanleiding van de artikelen in Trouw): „Dát was even slikken! Wij maar denken dat de Gereformeerde Kerken in de oorlog over het algemeen best een goede rol gespeeld hadden!”

En zeker: ere wie ere toekomt. Toch lijkt zo langzamerhand de tijd rijp voor een omvattende studie waarin voor álle Nederlandse kerken, inclusief hun voorgangers en hun leden, wordt beschreven welke houding zij tegenover de nazi’s hebben ingenomen. Eerlijk, deskundig, voorzichtig – doortrokken van het besef dat ‘wij’ achteraf praten. De huidige discussie draagt daar opnieuw bouwstenen voor aan.

Lees ook:

Preken tegen de bezetter – of zwijgen

Boek over kerk tijdens oorlog „geen aanklacht”

Kerkleiding in WO II dapper of niet?

Debat over kerkleiding in WO II gaat nieuwe fase in

Zes Joden in de pastorie

Geen helden, geen schurken