Als een van de eersten heeft Browder door dat er na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in 1991 goudgeld kan worden verdiend met het opkopen van aandelen in staatsbedrijven. Aanvankelijk werkt de Amerikaan voor andere investeerders, maar na te zijn teleurgesteld door „een paar over het paard getilde bedrijfsbobo’s” begint hij zijn eigen beleggingsbedrijf: Hermitage Capital Management.

Browder groeit uit tot Ruslands grootste buitenlandse investeerder. In 1997 wordt zijn Hermitage-fonds uitgeroepen tot het best presterende fonds ter wereld. Het heeft dan meer dan 1 miljard dollar in beheer.

Voor de Amerikaan blijven de bomen niet tot in de hemel reiken. Door financieel wanbeleid van de Russische regering keldert in 1998 de aandelenmarkt. Het vermogen van het Hermitagefonds verdampt, staat op het dieptepunt op een verlies van 900 miljoen dollar – een daling van 90 procent. Omdat de resterende 10 procent ingepikt dreigt te worden door directeuren van grote ondernemingen, slaat Browder terug. Hij spoort frauderende oligarchen op en maakt hun wandaden wereldkundig.

Monsterverbond

Aanvankelijk vallen de belangen van de Russische president Poetin en Browder samen. Dat verandert echter na de arrestatie van Michail Chodorkovski, de rijkste man van Rusland, in 2003. Andere oligarchen stappen daarop een voor een naar Poetin en vragen hem hoe ze kunnen voorkomen dat ze net als Chodorkovski achter de tralies verdwijnen. Vermoedelijk is het antwoord van de president „50 procent.” Met andere woorden: Poetin wil graag een graantje meepikken van hun rijkdom.

Door het monsterverbond tussen Poetin en de oligarchen komt Browders strijd tegen corruptie in een ander licht te staan. „In plaats van in te gaan tegen de vijanden van Poetin ging ik nu in tegen de belangen van Poetin”, schrijft hij. De reactie van de Russische president laat niet lang op zich wachten. Op 13 november 2005 wordt Browder het land uitgezet. Hij wordt beschouwd als „een bedreiging voor de nationale veiligheid.”

Eerste prioriteit voor Browder na zijn uitzetting is het uit Rusland wegkrijgen van zijn mensen en zijn geld. Die operatie loopt goeddeels gesmeerd, hoewel zijn advocaat, Sergej Magnitski, erop staat in Rusland te blijven. Hij ontdekt dat corrupte ambtenaren het gedwongen vertrek van Browder hebben aangegrepen om zijn bedrijf te stelen. En dan niet alleen: door er belastingfraude mee te plegen, hebben ze de Russische staat 230 miljoen dollar lichter gemaakt. Het komt niet bij Magnitski op om te bedenken dat Poetin er de hand in heeft. De raadsman is ervan overtuigd dat de Russische president de schuldigen zwaar zal straffen.

Gummiknuppels

Het tegendeel blijkt. Magnitski wordt zélf opgepakt. Hij mag gaan als hij zijn aanklacht tegen de ambtenaren intrekt, maar ondanks vele martelingen en het hem onthouden van medische zorg, houdt hij voet bij stuk. „Sergej was gelovig en wenste niet te zondigen tegen het negende gebod van God”, schrijft Browder. „Hij zou nooit beweren schuldig te zijn aan een misdaad die hij niet had gepleegd, noch mij valselijk beschuldigen. Dit zou hij afschuwelijker en pijnlijker hebben gevonden dan welke fysieke kwelling ook.”

Voor zijn vastberadenheid betaalt Magnitski een hoge prijs. Acht zwaar bewapende agenten van de oproerpolitie bezoeken de advocaat in zijn isoleercel en geven hem er verschrikkelijk van langs met gummiknuppels. Een uur en achttien minuten later treft een arts Magnitski dood aan op de vloer.

De moord op Magnitski grijpt Browder diep aan en verandert zijn leven. Hij begint een fanatieke strijd om de verantwoordelijken voor het gerecht te slepen. Na het nodige lobbywerk krijgt hij gedaan dat de Amerikaanse Senaat in 2012 de wet-Magnitski- aanneemt. Die wet houdt in dat iedereen die op de een of andere manier betrokken was bij de arrestatie, marteling en dood van Sergej Magnitski op een zwarte lijst terechtkomt. Wie hierop komt te staan, kan niet bij zijn banktegoeden in de Verenigde Staten en mag het land niet in.

Meedogenloos

Het succes van de Amerikaan krijgt een vervolg als ook het Europees Parlement de wet ondertekent. Browder, de weduwe van Magnitski en haar zoon zijn erbij als op 1 april 2014 de circa 700 parlementariërs unaniem de wet-Magnitski aanvaarden. „Voorheen was het vinden van een kaskraker op de aandelenmarkt een hoogtepunt in mijn leven” schrijft Browder. „Nu geeft mij echter niets zo veel voldoening als zorgen voor enige rechtvaardigheid in een hoogst onrechtvaardige wereld.”

”Vijand van de Russische staat” is aantrekkelijk geschreven. De auteur verstaat de kunst de lezer van meet af aan te boeien. In de tweede helft krijgt het boek zelfs trekken van een spannende thriller. Het verhaal geeft een boeiend inkijkje in de wereld van het grote geld, maar laat vooral zien hoe bruut en meedogenloos het Poetinregime kan zijn.

Prettig is dat de uitgave is opgedeeld in 42 korte hoofdstukken. De illustraties voegen zeker wat toe, maar de plaats (midden in het boek) is niet helemaal gelukkig gekozen. Jammer is dat het boek hier en daar wordt ontsierd door een vloek. Dat neemt niet weg dat het „verhaal over geld en de strijd om rechtvaardigheid” het lezen meer dan waard is.

Vijand van de Russische staat, Bill Browder;
uitg. Atlas Contact, Amsterdam, 2015; ISBN 978 90 4502 603 9; 432 blz.; € 24,99.