Oude vragen komen weer naar boven. Maakte het spreken in bevindelijk gereformeerde kring over de Duitse bezetter als een roede in Gods Hand de drempel voor collaboratie lager? In hoeverre was de zuivering van ds. G. H. Kersten als lid van de Tweede Kamer terecht?

Bij de zuivering van volksvertegenwoordigers hadden we te maken met een vorm van staatsnoodrecht. De Duitse bezetting betekende een zodanige ingreep in de politieke en maatschappelijke verhoudingen dat de normale rechtsregels op allerlei gebied tekortschoten. Bij het opstellen daarvan had men zich volstrekt niet kunnen indenken dat er zich ooit zulke dramatische situaties zouden voordoen als waar Nederland in de jaren 40-45 mee geconfronteerd werd.

Zo werd door het Londense kabinet de doodstraf weer ingevoerd, zij het dat het overgrote deel van de doodvonnissen uiteindelijk niet werd voltrokken. Het afzetten van Kamerleden op grond van laakbaar gedrag in een oorlogssituatie was in ons constitutionele bestel niet aan de orde. Toch vond de regering in 1945 dat dit nodig was.

Een belangrijk uitgangspunt van staatsnoodrecht is echter wel dat men niet meer moet afwijken van de geldende rechtsorde dan strikt noodzakelijk is. Het kabinet-Schermerhorn liet zich daarentegen ten aanzien van het parlement wel erg weinig gelegen liggen aan de bestaande rechtsregels.

Bescherming status

De Grondwet die destijds van kracht was stelde nauwelijks eisen aan het gedrag van parlementariërs. Wie tot een gevangenisstraf veroordeeld was, verloor daarmee niet zijn Kamerzetel, al kon hij tijdens zijn detentie uiteraard niet op het Binnenhof functioneren.

Alleen krankzinnigen, mensen die uit de ouderlijke macht waren ontzet of zij die veroordeeld waren wegens bedelarij, landloperij of openbare dronkenschap, konden geen deel uitmaken van de Staten-Generaal.

Hierbij was vooral de status van het Kamerlidmaatschap in het geding. Bij de grondwetsherziening van 1938 had de regering strengere regels willen stellen voor Kamerleden, maar dat voorstel had het niet gehaald.

Na de geallieerde overwinning in de Eerste Wereldoorlog bepleitten de Belgen annexatie van Zuid-Limburg en Zeeuws-Vlaanderen. Een Limburgs Kamerlid, Van Groenendael, had daar wel oren naar. Hij werd uit de RK-fractie gezet, maar kon verder gewoon Kamerlid blijven. Een paar jaar later zag men bij een omvangrijke herziening van de Grondwet geen reden om bepalingen op te nemen tegen ”landsverraderlijke” Kamerleden. Integendeel, er kwam toen zelfs ruimte voor Kamerleden met een crimineel verleden.

Ingrijpend

Tegen die achtergrond was de zuivering van een drietal Kamerleden in 1945 wel heel ingrijpend en eigenlijk onterecht. Geen van drieën, Kersten van de SGP, De Zeeuw van de SDAP en Steger van de RKSP, heeft na de oorlog vastgezeten wegens zijn doen en laten in de bezettingstijd.

Volgens Bosma is Kersten door de zuiveringscommissie waarschijnlijk als Kamerlid afgezet omdat hij in ernstige mate tekort zou zijn geschoten in het betrachten van de juiste houding in verband met de bezetting. Dat was een van de vier criteria op basis waarvan de zuiveringscommissie haar werk moest doen.

De Zeeuw werd aangerekend dat hij in 1941 als waarnemend burgemeester van Rotterdam een NSB-burgemeester geïnstalleerd had. Hij hield daarbij echter een zeer kritische toespraak en in plaats dat hij de nieuwe burgemeester zelf de ambtsketen omhing, liet hij dat een stadhuisbode doen. „Een grievender belediging was wel niet denkbaar”, aldus dr. L. de Jong in zijn oorlogsgeschiedschrijving.

De Delftse hoogleraar Steger werd er (overigens ten onrechte) van beschuldigd dat hij studenten had aangeraden de loyaliteitsverklaring te tekenen. Dat was alles.

Hoewel politiek en constitutioneel bezien het verwijderen van een gekozen parlementariër een ingrijpende zaak is, bestond er geen mogelijkheid om tegen de uitspraak van de zuiveringscommissie in hoger beroep te gaan. De reden van de zuivering werd niet openbaar gemaakt en de betrokkenen hoorden via de media van hun zuivering.

Weinig respect

Nu kan men zich voorstellen dat zo kort na de Bevrijding allerlei zaken, ook wat betreft de rechtspleging, niet gingen zoals ze eigenlijk hadden moeten gaan. Ook bij de behandeling van de politieke delinquenten ging er de eerste maanden na de Bevrijding veel fout.

Met de wijze waarop men leden der Staten-Generaal aan de kant schoof, gaf het kabinet-Schermerhorn echter wel blijk van weinig respect voor het parlement. Dat gebeuren stond niet op zichzelf. Na de Bevrijding werd het parlement duidelijk op een afstand gehouden. Het kabinet vond het wel makkelijk om zonder parlement te regeren.

Pas eind september kwamen de Tijdelijke Staten-Generaal bijeen. In november 1945 opende koningin Wilhelmina de vergadering van de Voorlopige Staten-Generaal. De vacatures van NSB’ers en andere gezuiverde Kamerleden waren daarbij opgevuld. Daarbij was geen gebruikgemaakt van de destijds ingediende kandidatenlijsten, zoals onder meer de ARP bepleitte, maar gebeurde dat op basis van politieke keuzes.

Eerst in mei 1946 werden de eerste naoorlogse Kamerverkiezingen gehouden. Een jaar na de Bevrijding dus. Dat had veel eerder gekund.

Doorbraak

In het kabinet-Schermerhorn gaven de aanhangers van de doorbraak duidelijk de toon aan. In hun ogen waren de vooroorlogse politieke verhoudingen achterhaald. Een hergroepering van partijen was nodig om de hokjesgeest van de verzuiling te doorbreken. De bestaande Kamers (waarvan de zittingsduur strikt genomen ook verlopen was) waren in hun ogen niet meer representatief voor de nieuwe politieke verhoudingen.

De vorming van de Partij van de Arbeid, die die politieke vernieuwing gestalte moest geven, ging echter niet zo vlot. Pas in februari 1946 was dat karwei geklaard. Daarom moesten de Kamerverkiezingen zolang worden uitgesteld.

Overigens betekende de uitslag van die verkiezingen een teleurstelling voor de mannen van de doorbraak. De PvdA kreeg minder zetels dan de drie partijen waaruit zij was ontstaan. De voornaamste vernieuwing in het politieke bestel was de forse winst van de communisten.

Het zo snel mogelijk uitschrijven van nieuwe verkiezingen (najaar 1945 bijvoorbeeld) was uit constitutioneel en democratisch oogpunt verre te verkiezen geweest. De zuivering van het parlement had dan door de kiezers kunnen gebeuren. De gebrekkige zuiveringsprocedure, die wel erg ver afweek van de geldende grondwetsbepalingen, was dan overbodig geweest.

Staf en De Quay

Was de zuiveringsprocedure voor parlementariërs wel erg streng, in later jaren ging men in de politiek heel makkelijk om met mensen die in de oorlogsjaren allerlei dubieuze dingen hadden gedaan.

Staf (CHU) was jarenlang minister van Defensie. Toch had hij in de bezettingstijd een bedenkelijke rol vervuld als voorzitter van de commissie die in het kader van Hitlers germaniseringspolitiek Nederlandse boeren uitzond naar de veroverde gebieden in de Sovjet-Unie.

De Quay (KVP) bracht het in 1959 zelfs tot premier. Toch had hij in de eerste oorlogsjaren als een van de leiders van de Nederlandse Unie een defaitistische houding aangenomen. Hij was bereid geweest om vanuit een „erkenning van de gewijzigde verhoudingen” met de bezetters samen te werken.

Daarmee gingen Staf en De Quay stukken verder dan Kersten, al blijft het een feit dat er op diens houding in de eerste oorlogsjaren ook het een en ander is aan te merken.