De discussie over de gekozen burgemeester is weer actueel. Ze staat op de agenda vanwege een grondwetsherziening die deze week voor eerste lezing is aangenomen in de Eerste Kamer. Hierin wordt voorgesteld de kroonbenoeming te schrappen uit de Grondwet. Er is nog niet voorzien in daadwerkelijke aanpassing van de aanstellingswijze van de burgemeester, maar als de kroonbenoeming uit de Grondwet is kan de aanstellingswijze bij een normale meerderheid in het parlement worden ‘geregeld’.

Daarmee loopt Nederland het risico dat die aanstelling een onderhandelingspuntje bij coalitievorming wordt en onvoldoende doordacht de direct door de bevolking gekozen burgemeester wordt geïntroduceerd.

In het licht van een aantal tendensen is dat echter een kwalijke ontwikkeling. Die tendensen laten zich samenvatten onder de noemer van een opkomst van steeds meer lokale initiatieven. Steeds meer gebeurt op gemeentelijk niveau en van burgers wordt ook verwacht dat ze meer gaan participeren. En dat betekent weer dat we op weg zijn naar een nieuwe diversiteit, met lokale verschillen tussen hoe zaken in een bepaalde gemeente geregeld worden.

Een dergelijke ontwikkeling heeft het risico dat ze kan leiden tot cliëntelisme, waarin lokale bobo’s te veel macht en invloed krijgen en de lakens uitdelen. Een gekozen burgemeester zou dat effect versterken en een hefboomwerking kunnen uitoefenen. Het is daarom beter om daar niet voor te kiezen.

Lokale kapitaalverschaffers

Een goed voorbeeld van de opkomst van nieuwe lokale initiatieven is de rol van banken. De nationale banken lijken te zijn gevangen in een systeem dat zich niet van binnenuit kan veranderen. Net als elders in het bedrijfsleven zitten bestuurders bij elkaar op schoot en in elkaars raden van commissarissen. Ze staan elkaar toe wat ze zelf uitvoeren, en bevestigen elkaar in een wereldbeeld dat maatschappijvreemd geworden is. Ook regeringen lijken daar geen greep op te krijgen.

Een systeem dat zich zo heeft uitgehard en niet meer van binnenuit kan veranderen, zal het volk vroeg of laat niet langer tolereren. Dat zien we nu gebeuren. Uit afkeer van de grote banken beginnen mensen zich daarvan af te keren. Ze zoeken naar nieuwe vormen van financiering in crowdfunding of verbanden tussen lokale kapitaalverschaffers en ondernemers. Het gemiddelde rendement is daar wellicht lager omdat de kapitaalverschaffer in een kleinere vijver vist, maar daar staat tegenover dat vanwege persoonlijke contacten en lokale reputatiemechanismen (sociale controle) het risico ook lager is.

Deze schaalverkleining past in een breder patroon van decentralisatie naar lokale initiatieven en verantwoordelijkheden. De regering bevordert dat ook, met haar inzet op de participatiesamenleving. Andere voorbeelden daarvan zijn de jeugdzorg en de thuiszorg.

Dit alles leidt uiteindelijk tot lokale verschillen in toegang tot diensten en vervolgens ook in welzijn en welvaart. Dat roept nu al verzet op, bijvoorbeeld in de thuiszorg. Toch lijkt er een beweging op gang te komen die daar overheen zal stappen. We zijn op weg naar een nieuwe diversiteit waarin de landelijke gelijkheid van vroeger plaatsmaakt voor lokale gelijkheid tegenover landelijke verschillen.

Contacten

In die situatie is de gekozen burgemeester geen goed plan. Nu is de benoemingsprocedure uiterst zorgvuldig. Een selectieproces, waarin de commissaris van de Koning als regisseur het speelveld bewaakt, leidt tot een voordracht door een uit de gemeenteraad samengestelde selectiecommissie.

De politieke kleur is bij deze procedure minder relevant en selectie vindt meer plaats op basis van geschiktheid. Daardoor is de huidige benoemde burgemeester ten eerste als geen ander in staat om te opereren los van een (politieke) achterban, wordt ten tweede niet vanzelf de voorman of -vrouw van de grootste fractie ongeacht geschiktheid burgemeester en wordt ten derde ook niet degene met de beste, moeilijk op integriteit verifieerbare, contacten in de gemeente een spin in het web van de lokale democratie. Hiermee is het waarborgen en bevorderen van integriteit, een belangrijk onderdeel van het takenpakket van de burgemeester, het beste en meest onafhankelijk gezekerd.

Het blijft een landelijke taak om toe te zien op wat er in gemeenten gebeurt, en invloed op de benoeming van burgemeesters hoort daarbij.

De auteurs zijn respectievelijk burgemeester van de gemeente Zuidplas en emeritus hoogleraar innovatiebeleid.