Goede doelen vallen momenteel niet onder de Archiefwet. Daardoor hebben ze grote vrijheid om zich slechts zo te verantwoorden (of niet) als ze zelf maar willen. Burgers kunnen zich daarom terecht afvragen of ze wel een juiste afspiegeling van zaken krijgen. Als je vraagt of bijvoorbeeld gelden wel goed terechtkomen en of zusterorganisaties in ontwikkelingslanden wel kritisch worden gevolgd, moet je maar hopen dat je een eerlijk antwoord krijgt. Je moet maar geloven in de goede bedoelingen en de correctheid van niet-openbare cijfers. Van publiek toegankelijke archieven is onder de goede doelen op het gebied van ontwikkelingssamenwerking geen sprake.

Dat klinkt tamelijk fors, maar ik heb concreet aan vijf grote ontwikkelingsorganisaties gevraagd hoe hun archiefbeleid eruitziet. Slechts twee ervan wilden reageren. Zowel Amnesty als Kidsrights geft aan niet onder de reikwijdte van de Archiefwet te vallen, maar zich wel te houden aan de Wet bescherming persoonsgegevens. De organisaties bepalen zelf per onderwerp hoelang zij het een en ander bewaren, zonder dat ze gebonden zijn aan wettelijke bepalingen of verplichtingen.

Je kunt je in dit licht afvragen of stichtingen die zich inzetten voor ontwikkelingssamenwerking niet al decennialang de plank misslaan door van de archivering een wilde westen te maken. Niets wordt er systematisch gecontroleerd en gearchiveerd. Cijfers over het bereik van gelden, hoe bijvoorbeeld collectegelden uiteindelijk op de plaats van bestemming komen, worden te vaak klakkeloos overgenomen zonder kritische vragen, rapporten of audits (controles), omdat de focus op het financiële ligt.

De gevolgen laten zich raden. In ontwikkelingslanden is er al decennialang een ware run op het vervaardigen van nepbonnetjes en het afkopen van de middenstand bij lastige vragen. Kritisch onderzoek naar het beoordelingskader van een ngo in het Zuiden is een totale zeldzaamheid en eventuele gaten worden gedicht met verhalen over inbraak en natuurrampen. Ik heb bijvoorbeeld ook geen idee hoe de miljarden van de EU, Giro 555 en alle westerse ngo’s besteed zijn naar aanleiding van de tsunamiramp en de aardbeving op Haïti. Wellicht hebben zij wel een fraai financieel overzicht in huis (indien ze volledig openbaar zijn), misschien ook niet.

Administratieplicht

De oorzaak van deze wetteloosheid is dat goede doelen niet onder de Archiefwet vallen. Die is momenteel alleen van toepassing op overheidsorganisaties. De regelingen gaan over het beheer en de toegankelijkheid van overheidsinformatie. De archiefbescheiden die in een wettelijke archiefbewaarplaats berusten, zijn openbaar. Eenieder is bevoegd om archiefbescheiden kosteloos te raadplegen en om kopieën van afbeeldingen, afschriften en uittreksels te maken. Een burger kan bijvoorbeeld aanspraak maken op de Archiefwet door de Wet openbaarheid van bestuur (de WOB). Er zijn soms wel enkele redenen om de openbaarheid te beperken, zoals privacy, staatsveiligheid of de staat van de stukken. Maar dat is dan keurig juridisch geregeld.

De meeste (goededoelen)stichtingen vallen niet onder deze Archiefwet. Alleen sommige organisaties die vanuit de overheid worden gesubsidieerd en een openbaargezagtaak uitvoeren vallen eronder. Dergelijke organisaties worden genoemd in het ZBO-register. Een zelfstandig bestuursorgaan (ZBO) is een bestuursorgaan op het niveau van de centrale overheid dat niet hiërarchisch ondergeschikt is aan een minister. Denk bijvoorbeeld aan besturen voor bijzonder onderwijs, de Stichting Bloembollenkeuringsdienst, Erkenninghouders Algemene Periodieke Keuring (APK) en Stichting Leger des Heils. Het betreft dan in de genoemde voorbeelden de openbaargezagtaak van het afnemen van examens, het uitvoeren van kwaliteitskeuring van bloembollen, het uitvoeren van een apk en het uitvoeren van jeugdbescherming en reclassering. De Erfgoedinspectie doet onderzoek bij stichtingen met een openbaargezagtaak.

Er worden in het ZBO-register geen goede doelen genoemd die bekend zijn binnen ontwikkelingssamenwerking. Ze zijn daarom slechts administratieplichtig op grond van de Algemene wet rijksbelastingen (AWR). Deze plicht geldt ongeacht de vraag of er sprake is van belastingplicht voor de omzet of vennootschapsbelasting. Als stichting ben je volgens deze AWR gehouden om een goede administratie bij te houden en te bewaren. Er dient inzicht te zijn in rechten en verplichtingen van de stichting. Er geldt ook een bewaarplicht van zeven jaar (van bankafschriften tot inkoopfacturen). Een vereniging en een stichting met een onderneming die in twee opeenvolgende boekjaren minimaal 4,4 miljoen euro per jaar omzetten, moeten hun jaarstukken deponeren bij de Kamer van Koophandel. Algemeen nut beogende instellingen (ANBI’s) moeten sinds 1 januari 2014 bepaalde gegevens op een website publiceren. De Archiefwet schrijft niet voor wat goede doelen wel of niet moeten archiveren. Pas zodra stichtingen hun (oude) archief overdragen aan een openbare archiefbewaarplaats wordt de Archiefwet daarop van toepassing.

En dat is dus gevaarlijk. Goede doelen zouden onder de Archiefwet (publiek recht) behoren te vallen teneinde ze te dwingen om zich, net als de organisaties in het ZBO-register, bezig te houden met de inhoud in plaats van met financiële cijfers. Met grote vreze vraag ik me af in hoeverre ontwikkelingssamenwerking een farce is.

De auteur is ontwikkelingssocioloog.