Voor velen is dit meesterwerk nog steeds hun grote passie: jaarlijks repeteren talloze dirigenten, solisten, koor- en orkestmusici zowel de Matthäus als de Johannes Passion. „Het ervaren van Bachs Matthäus Passion is alsof je op het moment dat je die speelt of hoort, naar een schilderij, een film of journaalbeelden op de tv kijkt”, aldus De Keyzer.

Hij wil in zijn boek de Matthäus Passion proberen te begrijpen vanuit een spiritueel-liturgisch perspectief. Centraal daarin staat de voltrekking van de woorden uit de Schrift. Inspiratie voor dit perspectief lezen we in een tweetal zaken. In de eerste plaats het mysterie van de Matthäus Passion. De auteur citeert verschillende uitvoerenden die uitleggen wat er zich in hun ziel afspeelt bij het horen en uitvoeren van de ”Grote Passie”. Ze ontdekken in het muziekstuk „de geestelijke ruimte waarin ”geloof”, ”transcendentie” en ”God” een plaats hebben. De Matthäus Passion maakt contact met deze zielsruimte omdat zij hiertoe is geschapen door de tekstdichter en de componist.” Dit is een mysterie, en om deze ervaring tot een dieper bewustzijn te laten komen, is het boek geschreven.

In de tweede plaats is de Matthäus Passion gecomponeerd als onderdeel van een liturgie, namelijk die van de lutherse traditie op Goede Vrijdag.

Spiritualiteit

Het boek bestaat uit twee delen. Allereerst gaat De Keyzer in op achtergronden van Bachs Matthäus Passion en legt hij zijn visie op spirituele en liturgische aspecten uit. In het tweede deel (”expositio”) legt de schrijver Bachs compositie open, die vervolgens vanuit spiritueel-liturgisch perspectief wordt becommentarieerd.

Voor hen die onbekend zijn met de Matthäus Passion, raad ik aan de eerste hoofdstukken van deel 1 te lezen. Helder en begrijpelijk lezen we in welke historische, liturgische en in mindere mate sociale context het werk is ontstaan.

Met de verdeling van de Matthäus Passion in 27 fragmenten volgt De Keyzer de coupering die Bach en tekstdichter Picander zelf hebben aangebracht in het lijdensverhaal volgens Mattheüs. De begrippen spiritualiteit en liturgie vormen hierin kernbegrippen. „Spiritualiteit is het geheel van opvattingen en praktijken waarmee mensen zorg besteden aan waarden die een ultieme oriëntatie aan hun leven geven. (…) Dit heeft alles van doen met de manier waarop mensen hun leven willen leiden, hun roeping willen volgen, hun ‘bestemming’ proberen te bereiken met vallen en opstaan, zoeken en vinden. Misschien is godsdienst wel de belangrijkste vorm van spiritualiteit.”

Liturgie is een specifieke vorm van spiritualiteit, een ontmoeting tussen God en mens, een „dialoog tussen het goddelijk U en het menselijk ik”, aldus De Keyzer. Het begrip ”ritueel” bedoelt een liturgische viering als geheel, in dit geval de vesperviering op Goede Vrijdag in Leipzig. Een ritueel bevat een geheel aan spirituele gebruiken, riten, die worden gebezigd.

De Matthäus Passion is de voltrekking van een rite binnen het geheel van een groter ritueel, stelt de auteur. „De voltrekking van een rite heeft een doel. In het geval van een lezing is het doel dat de hoorders van het woord (…) zich dit woord daadwerkelijk toe-eigenen, eigen maken.” Dit citaat is wat mij betreft het doel van De Keyzers boek. Hij toont aan hoe binnen de Matthäus Passion recitatieven (lees: evangelielezing), aria’s en koralen samenhangen, met als doel de voltrekking van het gezongen lijdensverhaal.

Inzicht

In deel 2 lezen we het commentaar op de Matthäus Passion, bezien vanuit spiritueel-liturgisch perspectief. De compositie wordt in 27 fragmenten getoond aan de lezer. Elk fragment begint met een Schriftlezing. Deze wordt eerst uitgelegd, waarna wordt ingegaan op Bachs wijze van reciteren van deze tekst.

Daarna behandelt De Keyzer wat Bach en Picander hebben geschreven en gecomponeerd (de aria’s, dikwijls voorafgegaan door begeleide recitatieven) „om de geestelijke ruimte te openen waarin de betekenis van de voorafgaande schriftperikoop kan oplichten.” Elk fragment besluit met een slotparagraaf, waarin het opgedane inzicht wordt verzameld.

Inspirerend

Voor mij als dirigent werkt De Keyzers boek inspirerend. In de voorbereiding op de uitvoering van de Matthäus Passion kunnen uitvoerders met De Keyzer als naslagwerk tot nieuwe inzichten en diepere voorstellingen komen.

De auteur schrijft echter: „Wij hebben dit boek geschreven voor mensen die zich door Bachs Matthäus Passion geraakt voelen. Het (…) wil een begeleidingsboek zijn in de geestelijke zin van het woord.” Het is voor mij de vraag of de oprecht geraakte liefhebber mee kan gaan in de expositio van De Keyzer. Tenzij de hoorder de partituur grondig kent of een partituur ernaast heeft en enige muzikale kennis heeft, valt het niet mee deel 2 te begrijpen. Een willekeurig citaat: „Jezus wijst zichzelf aan als degene aan wie zij aanstoot zullen nemen, wanneer hij in maat 6 op een stijgende deiktische kleine sext eis-cis zingt: [är]gern an [mir].” De Keyzer legt uit wat hij verstaat onder ”deiktisch”, maar voor het overige vraag ik me af welke doelgroep De Keyzer op het oog heeft.

Met dit onderzoek wil De Keyzer de hoorder begeleiden in het verschaffen van geestelijke ruimte die de Matthäus Passion ons kan bieden, mits we ons daarvoor openstellen. Deze spiritualiteit legt De Keyzer uit aan de hand van de tekstvoltrekking.

Na een uitvoering van de Matthäus Passion kwam een dame naar me toe die aangaf dat ze steeds weer in tranen was als de vioolsolist het ”Erbarme dich” inzette. Toen ik hierop antwoordde dat deze Petrusaria zeker een bijzonder moment is, keek ze me niet-begrijpend aan: „Ik bedoel met die vioolsolo. Dat is zo bijzonder, je voelt je dan zo boven aarde verheven.”

De dame had geen idee van tekst en verhaallijn, maar werd wel spiritueel geraakt. Door wat dan eigenlijk? Ik denk door de muziek an sich, ofwel: een spiritueel-muzikale voltrekking.

Hoewel ik erg geboeid ben door het werk van De Keyzer, ben ik benieuwd naar zijn opvatting op dit vlak.

Boekgegevens

Bachs grote Passie. Een spiritueel-liturgische 
benadering van de Matthäus-Passion van 
Johann Sebastian Bach, Ad de Keyzer; uitg. Adveniat, Baarn, 2015; ISBN 978 94 9209 305 9; 496 blz.; € 32,50.