Toen ik vorig jaar over het water van Sint-Petersburg naar Moskou reisde, realiseerde ik me niet dat al die kanalen en waterwegen gegraven zijn door ontzettend veel dwangarbeiders. Dat weet ik pas sinds ik ”De hartslag van Moskou” van Jiří Weil heb gelezen. Een schokkende ontdekking.

Het Belomorkanaal (of het Witte Zee-Oostzeekanaal) heeft een lengte van 227 kilometer en 9 sluizen om het hoogteverschil te overbruggen. Het in 1933 geopende kanaal werd in twintig maanden tijd grotendeels met de hand gegraven door meer dan 150.000 dwangarbeiders. Het moet een mensonterend werk zijn geweest, dit goelagproject.

Het kanaal maakte deel uit van een groots visioen van Stalin om van Moskou een haven te maken die vijf zeeën en vijf continenten met elkaar verbond. Voor al die projecten werden op grote schaal dwangarbeiders ingezet: zogenaamde vijanden van het volk. Bij de aanleg van het Belomorkanaal kwamen naar schatting alleen al meer dan 50.000 mensen om het leven.

Europese spullen

Ik heb ”De hartslag van Moskou” van de Tsjechisch-Joodse schrijver Jiří Weil zonder te stoppen uitgelezen en toen ik het uit had, hapte ik naar adem. Het is een dramatisch verhaal dat uit drie grote lijnen bestaat: dat van de vrouw Ri en de mannen Jan Fischer en Rudolf Herzog.

In het eerste deel ontmoet de lezer de immigrante Ri, dochter van een Tsjechisch-Joodse fabriekseigenaar uit Moravië en een kwijnende moeder die grotendeels in Wenen verblijft. Ze zit in de trein van Praag naar Moskou om er haar geliefde Robert te ontmoeten, die als contractingenieur bij een Russische fabriek werkt. Ri is gescheiden van de zionist Karel en was met hem naar Palestina gegaan om te bouwen aan het beloofde land.

Ze heeft niet veel zin om naar Moskou te gaan, maar ze doet het toch en neemt koffers vol heerlijke Europese spullen mee. Ze laat Europa achter zich om de wereld van het Sovjetrijk te betreden. Ri heeft moeite een plek in deze merkwaardige samenleving te krijgen, waar alles om de hamer en de sikkel draait. Kameraad Tronin moedigt haar aan fabrieksarbeidster te worden, net als haar Duitse vriendin Grübchen. Immers, iedereen werkt. En zo wordt de zwakke, naïeve Ri fabrieksarbeidster, ze gaat kogels poetsen en werkt zich op.

Op sublieme wijze beschrijft Weil hoe Ri zich onderdompelt in Moskou, het epicentrum van volkeren die op weg zijn naar de klasseloze heilstaat. Ze bezoekt de clubs en neemt deel aan politieke opvoedingscursussen. Ze danst de foxtrot, die niet gedanst mag worden omdat hij dodelijk gif zou zijn, aangesleept vanuit het verrotte Europa. Toch leert de Russische vriend Misja de foxtrot en ieder benijdt hem. De Rus foetert op de Sovjetproducten en de Duitser zegt dat die Russen altijd wat te klagen hebben. Zij hebben prachtproducten maar vinden het niets en ondertussen maar najagen naar dat wat uit het Westen komt, en toch halen ze hun neus voor Europa op. Wat kan ons Europa schelen! Wij hebben dat hele Europa al in onze zak

Geheime missie

Weil introduceert vervolgens Jan Fischer, overduidelijk zijn alter ego. Fischer is een Tsjechisch-Joodse communist, een kennis van Ri en een vriend van Rudolf Herzog. Hij is vertaler en werkt op de buitenlandse afdeling. Als Fischer op vakantie is in Sotsji, krijgt hij een telegram van zijn baas. Daarop reist hij snel terug naar Moskou en wordt met een geheime missie op pad gestuurd naar Berlijn, naar hij denkt om de inmiddels verdwenen Herzog te redden. Ondertussen wordt hoogste kameraad Kirov in Leningrad vermoord (misschien wel door zijn grootste vriend Stalin, maar dat is de suggestie achteraf).

Zuiveringsronde

Op inzichtelijke wijze maakt Weil de lezer deelgenoot van de showprocessen die, vooral op de werkvloer, worden gehouden. Klein en groot, overal. Ri vreest, want ze koestert nu dan wel een liefde voor de Sovjetsamenleving, maar diep in haar bespeurt ze nog iets van weerzin, van vijandschap. Dat zou ze moeten opbiechten, en zouden ze haar dan geloven? Goed, misschien zouden ze zeggen: Vandaag ben je één met ons, omdat wij de sterksten zijn. Maar hoe zal het morgen zijn? Kunnen we jou vertrouwen, dochter van een fabriekseigenaar, die langs zo’n merkwaardige weg in ons kamp is terechtgekomen? De kwestie van een simpel boutje kan van levensbelang worden op zuiveringsbijeenkomsten in de fabriek waar Ri werkt. Het is overleven of te gronde gaan – maar gelukkig zou Ri voorlopig nog niet aan zo’n zuiveringsronde worden onderworpen.

Fischer en Herzog worden in de roman wel het slachtoffer van de Grote Zuivering die Stalin uitroept na de moord op Kirov. Weil moet het zelf hebben meegemaakt. Hij wordt in 1933 lid van de Jonge Communisten en naar Moskou uitgezonden om de klassiekers van het communisme te vertalen. Om onbekende redenen keert de Partij zich tegen hem en wordt hij verbannen naar Centraal-Azië. Toch mag hij in 1935 terugkeren naar zijn vaderland.

Gapende onrecht

”De hartslag van Moskou” symboliseert de ideologische kern van het leven van de heilstaat: het arbeiderspathos, kameraadschap, de massaliteit, de grote projecten zoals de aanleg van het Belomorkanaal, of de aanleg van een gigantische spoorlijn als de Turksib, die Turkmenistan met Siberië moest verbinden, de aanleg van de Moskouse metro waarbij de Nederlandse ingenieur Dirk Schermerhorn was betrokken (geëxecuteerd in 1937).

Fischer gaat steeds minder lijken op het model van de stootarbeider en steeds meer op de zwakkelingen, de twijfelaars en individuen die op zoek zijn naar de menselijke waarden. Hij gaat het gapende onrecht zien, maar moet zich toch voegen in de raderen van het allesoverheersend regime en dat vraagt offers. Zelfs liefde en vriendschap moeten wijken voor de trouw aan de Partij. En Fischer? „Jan zal vermorzeld worden. Hij zal het beloofde land niet meer kunnen bereiken.”

De stijl van Weil is modernistisch en hij houdt deze tot het eind toe vol: nauwelijks dialogen, veel monologen, knappe wisseling van verleden en tegenwoordige tijd. Wat een verhaal. Weil is een scherp waarnemer die laat zien wat mensen beweegt: overleven in de woestijn van het stalinisme. En toch bestaan er in die dorheid goed en kwaad en maken mensen een keus. De een zwijgt, de ander gehoorzaamt en de derde protesteert. Als Herzog wordt begraven in de sneeuw mag volksvijand Fischer niet door de geopende poort. Hij kan het huilen niet horen, hij kan alleen geheven, op wraak beluste vuisten onderscheiden.

Boekgegevens

De hartslag van Moskou, Jiri Weil; uitg. Cossee, Amsterdam, 2014; ISBN 978 90 5936 535 3; 365 blz.; € 26,90.