Beeld van Luther wisselt nogal
Zijn ogen fonkelen op haast duivelse wijze. Hij is behoorlijk dik en pronkt met de kinderen die hij bij een non verwekt heeft. Verder is hij een groot liefhebber van wijn en bier, zodat er met recht sprake is van een dikke, dronken Duitser.
Zo stond Maarten Luther bij de curie in Rome bekend en dat beeld zorgde niet direct voor een open relatie waarin theologische verschillen besproken konden worden. De Duitse historicus Guido Braun heeft een stevige dissertatie geschreven over hoe men ten tijde van de Reformatie in Rome tegen de Duitsers aankeek en in dat boek komen ook deze oordelen ter sprake.
Braun constateert dat men in Italië Duitsers sowieso als een stelletje barbaren beschouwde en Luther was daarvan het prototype. Apart is dat men in Rome nu, enkele eeuwen later, Luther juist als een hoogstaande en hoofdzakelijk rooms-katholieke theoloog ziet, terwijl men in het land van de Reformatie zelf Luther veelal voorstelt als een gezellige, bier drinkende monnik die leuke en pikante dingen wist te zeggen. Deskundigen doen hun best aan dat beeld iets te veranderen en het boek ”Der Reformator Martin Luther 2017” is daarvan een mooi voorbeeld.
Er is in Duitsland in de aanloop naar 2017 veel gedoe over de reformator omdat de mensen die aan dit jubileum iets willen verdienen Luther het liefst verkopen als de gemoedelijke huisvader die de wereld heeft leren genieten en de Duitse, protestantse kerk hem tegen beter weten in aanprijst als apostel der vrijheid. Maar er zijn gelukkig ook wetenschappers die weliswaar onderling stevig ruzie maken, maar toch proberen recht te doen aan de theoloog Luther. De Duitse historicus Hein Schilling, die ook al een heel mooie biografie over Luther schreef, voerde de redactie van ”Der Reformator Martin Luther 2017”, waarin een aantal vooraanstaande deskundigen laat zien dat het Luther niet om hemzelf, niet om vrijheid of gezelligheid, maar om de waarheid van het Evangelie ging. En het is zeer te hopen dat dit inzicht ook in Duitsland snel meer verbreiding vindt.
Een profeet Gods
Zoals dat vaker in de geschiedenis gebeurt, waren de opvolgers van Luther radicaler dan hun voorganger. Na zijn dood ontbrandde de strijd over de vraag wie de ware opvolgers van de reformator waren. De groep die Luther als een nagenoeg onfeilbare profeet Gods zag won. Luthers geschriften en standpunten kregen welhaast goddelijk gezag. Wie zich tegen deze mensen keerde, week van Luther af en dus ook van de Bijbelse leer. Zo simpel lag dat.
Een van de bekendsten op dit terrein is de uit Kroatië afkomstige Matthias Flacius Illyricus (1520-1575). Er was in het lutherse kamp nauwelijks een discussie waar hij niet bij betrokken was. Geen wonder dat hij ook hoofdrolspeler is in de bundel met documenten over de zogenaamde majoristische strijd die de Lutherse theologen tussen 1552 en 1570 van de straat hield. De bundel staat onder redactie van de Duitse kerkhistorica Irene Dingel en leert in ieder geval dat niet alleen calvinisten elkaar de tent uit kunnen vechten. Een hele geruststelling.
Toch ging het wel ergens over. De lutherse theoloog Georg Major (1502-1574) probeerde namelijk de heiliging enigszins te redden tegenover hen die zo veel nadruk legden op genade dat het er niet meer toe leek te doen hoe een mens leefde. Figuren als Flacius Illyricus beschouwden dit als een aanval op Luther en vielen op hun beurt Major, die helemaal niet aan de genade tekort wilde doen, heftig aan. Omdat ook Major aanhangers had, ontstonden er partijen die zo veel pamfletten schreven dat alleen al de Dingel-bundel meer dan 600 pagina’s telt.
Hoewel milder behoorde ook Lucas Osiander (1534-1604) tot deze groep. De Noor Silvert Angel schreef zijn dissertatie over deze theoloog en laat zien hoezeer Osianders Lutherbeeld en de daarop gebaseerde kerkpolitiek diens preken doortrok en bepaalde. Toch –en dat maakt dat Lucas Osiander bij de mildere categorie hoort– wist hij in zijn preken niet alleen de lijnen naar Luther, maar ook naar de Bijbelse geloofshelden te trekken – die vervolgens als voorbeeld aan de gemeente werden gepresenteerd.
Zondaar en rechtvaardig
Het aparte aan de discussies toen en nu is dat de meesten van deze mensen wel een mening hadden over Luther en meenden te weten wat hij dacht en wilde, maar dat zij van Luther zelf nauwelijks iets hadden gelezen. Dat kun je van de Duitse theologen Andreas Stegmann en Sebastian Severs echter niet zeggen. Beiden hebben heel veel van Luther gelezen en dat alles ook zeer grondig voordat ze hun dissertaties schreven en publiceerden. Stegmann gaat in op Luthers visie op het christelijke leven en dan blijkt dat –als ik even denk aan de zojuist genoemde discussie– Major toch dichter bij de waarheid zat dan Flacius. Voor Luther vormde zijn leer van de rechtvaardiging helemaal geen bedreiging voor de heiliging. Integendeel zelfs, er is geen rechtvaardiging dan die tot heiliging leidt. Stegmann weet dit aan de hand van Luthers werk zeer zorgvuldig duidelijk te maken.
Sebastian Severs legt en verbinding tussen Luthers leer over de onvrije wil en de huidige discussies in de neurowetenschappen over de mate waarin een mens vrij is beslissingen te nemen. Dat is natuurlijk heel interessant, omdat er een sterke tendens in de neurowetenschappen is te stellen dat de mens toch niet zo vrij is als we altijd dachten. Luther kan zeker helpen bij deze discussie, aldus Severs, als dan maar wel bedacht wordt dat het bij Luther gaat om zonde en schuld, en om het feit dat een mens daaraan zo gebonden is dat hij niet voor God kan kiezen maar bevrijdende genade nodig heeft.
De Luther van de onvrije wil is trouwens bij een behoorlijk aantal 2017-feestgangers minder geliefd, want die Luther brengt wel erg dicht bij de verlorenheid van de mens en dat is niet zo heel fijn om te horen. En het verkoopt ook niet best. Maar ja, wie Luther leest en hem recht wil doen, komt deze boodschap toch echt steeds weer tegen. Maar daarbij gelukkig ook die van onverdiende genade, die niet verkocht maar geschonken wordt.
”Imagines imperii. Die Wahrnehmung des Reichs und der Deutschen durch die römische Kurie”, Guido Braun, uitg. Aschendorff, Münster; ISBN 978 34 0214 765 8; 840 blz.; € 89; ”Der Reformator Martin Luther 2017”, Hein Schilling; uitg. De Gruyter, Berlijn; ISBN 978 31 1037 447 6; 310 blz.; € 69,95; ”The Confessionalist Homiletics of Lucas Osiander (1534-1604)”, Silvert Angel; uitg. Mohr Siebeck, Tübingen; ISBN 978 31 6153 467 6; 306 blz.; € 94; ”Der Majoristische Streit (1552-1570)”, Irene Dingel; uitg. Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen; ISBN 978 35 2556 016 7; 612 blz.; 79,99; ”Bestimmtes Selbst. Personalität und Determination in luthers ”De servo arbitrio””, Sebastian Sievers, uitg. Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen; ISBN 978 35 2556 414 1; 325 blz.; € 99; ”Luthers Auffassung vom christlichen Leben”, Andreas Stegmann; uitg. Mohr Siebeck, Tübingen; ISBN 978 31 6153 515 4; 552 blz.; € 124.
