Een bom zou op 18 januari hebben moeten afgaan op de centrale Kalaw Avenue in het centrum van Manilla. Via deze weg ging paus Franciscus naar een plein voor de afsluitende mis tijdens zijn vierdaagse verblijf in de Filipijnen. De bom explodeerde echter niet. Dat blijkt uit de verklaring van de voormalige politiechef Getulio Napenas maandag voor een Senaatscommissie in de Filipijnen. Achter het plan zouden militanten van Jemaah Islamiyah hebben gezeten. De leider van hen, Marwan, werd een week later gedood.

Of de informatie klopt of niet, feit is dat de paus een belangrijk doelwit is. Dat geldt zeker in de Filipijnen, met onder de bevolking meer rooms-katholieken dan enig ander land in Azië. In 1970 ontsnapte paus Paulus VI aan een moordaanslag in Manilla, en in 1995 werd het plan van een zelfmoordenaar om Johannes Paulus II om te brengen verijdeld. Veertien jaar eerder, in 1981, scheelde het maar een haartje of Johannes Paulus II was omgebracht. De Turkse schutter Ali Agca vuurde toen op het Sint-Pietersplein drie kogels op hem af en verwondde de paus levensgevaarlijk.

Nauwelijks veranderd

Bijna 35 jaar later, met de terreurdreiging aan de orde van de dag, is het pauselijk optreden nauwelijks veranderd. Nog steeds rijdt de paus geregeld in een open jeep over het Sint-Pietersplein. Jaarlijks ontmoet hij miljoenen mensen. De huidige paus maakt zich geen zorgen om zijn veiligheid. „De nieuwe stijl van paus Franciscus heeft een aardbeving veroorzaakt in het veiligheidsapparaat”, meent Marco Politi, een Vaticaanwatcher van het Italiaanse dagblad Il Fatto Quotidiano.

Kort na zijn aantreden besloot paus Franciscus zich niet in een luxe auto met geblindeerde ramen te vervoeren. Ook de zogenaamde pausmobiel blijft in de garage. Franciscus zou hiermee de afstand tot de mensen willen verkleinen. Ook wil hij een voorbeeld zijn van de soberheid die hij propageert.

Het verkleinen van de afstand tot het volk is misschien goed voor het slechten van hiërarchische muren, maar slecht als het om de veiligheid van de paus gaat. De laatste pausen werden standaard door zes motoragenten van de Italiaanse politie –drie aan weerszijden– begeleid als zij zich per auto lieten vervoeren. Franciscus schafte dit escorte af.

Ook wil de paus niet dat de weg een paar minuten voordat hij langskomt wordt ‘schoongeveegd’ om hem een onbelemmerde en snelle doorgang te verlenen. Het komt geregeld voor dat de paus voor een stoplicht moet wachten. „Een van de aardigste dingen die ik de afgelopen twee jaar heb meegemaakt,” vertelde Enrico Avola, de commandant van de Vaticaanse Inspectiedienst –een onderdeel van de Italiaanse politie–, tegen het Italiaanse tijdschrift Oggi, „zijn de verbaasde uitdrukkingen op het gezicht van verkeersdeelnemers als ze in een heel normale auto naast hen de paus zien zitten.”

De commandant vindt het echter ook een groot risico. Paus Franciscus heeft bij zijn aantreden bijna twee jaar geleden besloten niet in het apostolische paleis te wonen, maar in residentie Santa Marta binnen Vaticaanstad, die gebruikt wordt als hotel. Priesters, nonnen en vele anderen hebben toegang tot het gebouw. De paus wil slechts één Zwitserse gardist als beveiliger voor de deur van zijn appartement in de Santa Martaresidentie.

Moordenaars

Het zou niet de eerste keer in de geschiedenis zijn dat een paus met geweld om het leven komt. In vroege eeuwen stierven pausen geregeld door moordenaarshand. De eerste paus die door geweld om het leven kwam, was paus Johannes VIII, die in 882 stierf nadat hij door onbekenden vermoedelijk op zijn hoofd was geslagen. Stefanus VI werd in 897 gekeeld, maar wist zelf ook van wanten. Hij liet het jaar ervoor een schijnproces houden, ook wel bekend als de Kadaversynode, waarbij hij het lichaam van zijn voorganger, voorzien van pauselijke gewaden, op een troon liet neerzetten om het te veroordelen wegens overtreding van kerkelijk leerstellingen. Het ontzielde lichaam werd later in de rivier de Tiber gegooid. Ook Leo V (903) kwam door moordenaarshand om het leven. Johannes X (929) stikte doordat iemand, vermoedelijk een concurrent, hem een kussen in het gezicht drukte. En dan zijn we nog niet in het jaar 1000.

Er zijn ook pausen die met minder grof geweld aan hun einde kwamen, maar waarbij het vermoeden bestaat dat ze niet op natuurlijke wijze stierven. Adrianus VI, de enige Nederlandse paus in de geschiedenis, werd in 1523, na nog geen achttien maanden pontificaat, dood in bed aangetroffen. De uiterst sobere paus had vele vijanden in de curie gemaakt doordat hij de ontucht, verspilling en corruptie aan het pauselijke hof aanpakte. Goed mogelijk dat de Utrechtenaar werd vergiftigd. In elk geval werd op de buitendeur van Adrianus’ lijfarts daags na diens dood de tekst aangebracht ”Voor de bevrijder van het vaderland”.

Een bijzonder korte ambtsperiode had Johannes Paulus I. Hij diende nog maar 33 dagen in het ambt toen hij stierf. Complottheorieën over zijn dood in 1978 zijn er te over. Paus Franciscus is een gewaarschuwd man.

Zwitserse Garde

Het is de taak van drie beveiligingsdiensten om het hoofd van de Rooms-Katholieke Kerk en van de Vaticaanse stadstaat te beschermen. Met de Zwitserse Garde, de Vaticaanse Gendarmerie en de Vaticaanse Inspectiedienst van de Italiaanse politie die 24 uur per dag in touw zijn, is Vaticaanstad, afgezet tegen het aantal inwoners, ongetwijfeld de meest politionele staat ter wereld.

De Zwitserse Garde is een regiment van –inderdaad– Zwitserse rooms-katholieke militairen, die met name de persoonlijke beveiliging van de paus voor hun rekening nemen. Ze bewaken de gebouwen waarin hij woont en werkt, en zijn in hun ceremoniële kleding altijd te zien bij een pauselijk optreden.

De rest van Vaticaanstad is het territorium van de gendarmerie, een soort kruising van verkeers- en grenspolitie. Op en rond het Sint-Pietersplein waakt de Italiaanse politie met een speciale dienst, die 160 personen telt. Dat is nogal wat bewaking voor de kleinste staat ter wereld, die in grootte vergelijkbaar is met een ruim stadspark.

De criminaliteit tiert er echter welig. In 2012 werden er ruim 1300 gerechtelijke procedures gestart. Absurd veel, op een bevolking van nog geen 800 personen plus zo’n 3000 werknemers. De meeste procedures betreffen roof en diefstal, die plaatsvinden op het Sint-Pietersplein, in de Sint-Pieterskerk en in de Vaticaanse Musea, de openbare gedeelten van Vaticaanstad. Negentig procent van de zaken blijft trouwens onopgelost.

Dreiging van binnenuit

Behalve van dreiging van buitenaf heeft de paus mogelijk ook te vrezen van oppositie van binnenuit, hoewel het te ver gaat om te zeggen dat zijn leven daarmee op het spel staat. Het is echter een feit dat paus Franciscus een sterke wil toont om de Romeinse curie, het bestuursapparaat, te hervormen.

Een speciale hervormingscommissie van negen kardinalen is deze week bij elkaar gekomen om beslissingen te nemen. Waarschijnlijk zal ze besluiten om de meer dan twintig dicasteriën, veredelde ministeries, samen te voegen. Dat heeft gevolgen voor onder andere de machtposities van kardinalen.

In 2012 bleek uit uitgelekte documenten hoezeer de curie doordesemd is met machtsdenken. Dit schandaal, dat bekend werd onder de naam Vatileaks, leidde tot de veroordeling van de pauselijke dienaar die de documenten had doorgesluisd aan de pers. Maar hoger geplaatste pauselijke ambtenaren kwamen (nog) met de schrik vrij.

„Gerucht over aanslag ongegrond”

De geruchten over een mogelijke aanslag op paus Franciscus tijdens zijn recente bezoek aan de Filipijnen zijn gebaseerd op „onbetrouwbare informatie”, zo stelde de woordvoerder van het Vaticaan, Federico Lombardi, deze week. Hij noemde de Filipijnse kardinaal Tagle, die „goed geïnformeerd” zou zijn. Deze heeft de geruchten over een aanslag op de paus door al-Qaida naar het rijk der fabelen verwezen. Lombardi deed zijn uitlatingen tijdens een briefing over de hervormingscommissie van negen kardinalen, die deze week bijeenkomt.

De paus bezocht de Filipijnen van 15 tot 19 januari. Daar ontmoette hij onder meer slachtoffers van recente tyfoons in het land en sprak hij met voormalige straatkinderen. Tijdens zijn bezoek begaf hij zich in grote menigten, terwijl hij in een open voertuig stond zonder zichtbare beveiliging.