…leve de kerk!

Op een zondag moest de Parijse journalist Pascal-Emmanuel Gobry zich haasten om met zijn gezin op tijd in de kerk te zijn. Ze kwamen tien minuten voor aanvang van de dienst aan en dat betekende dat ze in een zaaltje via een groot tv-scherm de misviering bij moesten wonen.

Tijdens de dienst moest een van zijn kinderen, een kleuter, naar het toilet. Om daar te komen moest Gobry over tientallen mensen heenstappen die in de wandelgangen en in alle hoeken en gaten van het gebouw zaten. „Dat is de gewone gang van zaken in mijn kerk in Parijs”, schrijft hij in een recent artikel voor het Amerikaanse tijdschrift The Week. De kop: ”Is er een christelijk revival begonnen in Frankrijk?”

Zijn kerk staat niet op zichzelf. Midden in Parijs bevindt zich de protestantse Temple du Marais. Iedere zondag zijn daar vijf diensten: drie in het Frans, één in het Japans en één in het Arabisch. In 2004 bezochten enkele tientallen mensen de zondagse dienst, tien jaar later waren dat er ruim 300, van wie twee derde tussen de twintig en de veertig jaar oud. Zelfs het Franse dagblad Le Monde viel het op en wijdde er enkele jaren geleden een artikel aan.

Gobry schrijft: „Ik concludeerde onlangs verbaasd dat de meerderheid van mijn collega’s en oude schoolvrienden, die ik kende als Kerst- en Pasenkatholieken, nu iedere zondag naar de kerk gaan en regelmatig bidden. Op sociale media plaatsten ze voorheen vooral berichten over feestjes, nu posten ze net zo makkelijk een gebedsoproep voor christenen in het Midden-Oosten.”

Ja, erkent Gobry: veel kerken op het Franse platteland zijn op zondag ontstellend leeg. Het handjevol kerkgangers is grijs. „Maar”, relativeert hij, „er zíjn ook geen jongeren meer op het platteland.” De mensen zijn in de steden – en beginnen daar niet de veranderingen?

Migranten

Tegen de grote tendens van secularisatie in blijken er opmerkelijke tegenbewegingen te zijn. De woorden van Gobry doen echter niets af aan de harde cijfers over secularisatie en kerkverlating in Frankrijk, en in grote delen van Europa.

Want dat de grote tendens er een van neergang is, lijdt geen twijfel. Uit cijfers die het Amerikaanse Center for Studies of Global Christianity een paar jaar geleden publiceerde, lijkt het allemaal eenrichtingsverkeer: het percentage christenen onder de Europese bevolking neemt steeds verder af, het aantal agnosten en atheïsten neemt toe.

Honderd jaar geleden noemde nog 95 procent van Europeanen zich christen, nu is dat zo’n 80 procent. Het gaat dan om ongeveer 585 miljoen mensen. Het percentage mensen dat niet of nauwelijks in het bestaan van God gelooft, nam in deze periode toe van 0,5 naar meer dan 13 procent.

Op het eerste gezicht lijkt er weinig aan de hand: acht op de tien Europeanen noemen zich nog christen. Maar wie de cijfers over regelmatig kerkbezoek bekijkt, moet concluderen dat voor veel mensen het christelijk geloof weinig betekenis meer heeft – wat overigens ook uit enquêtes blijkt.

Nederland

In Nederland is de situatie niet heel anders dan in andere delen van Europa. Uit een vorig jaar gepubliceerd onderzoek van prof. dr. Joep de Hart blijkt dat sinds 1970 het aantal leden van de Rooms-Katholieke Kerk afnam met 22 procent (bijna 1,2 miljoen leden), dat van de drie kerken die sinds 2004 de Protestantse Kerk in Nederland vormen met 55 procent (ongeveer 2,2 miljoen leden).

Maar er zijn ook kerken die flink groeien. Het gaat dan bijvoorbeeld om de pinkstergemeenten (363 procent), de Oosters-Orthodoxe Kerk (355 procent) en de Evangelische Broedergemeenten (186 procent). De groei van deze kleinere kerken compenseert de daling van het ledenaantal bij de Rooms-Katholieke Kerk en de Protestantse Kerk echter bij lange na niet. Per saldo is Nederland een ontkerkelijkend land, net als bijvoorbeeld Frankrijk, België, Tsjechië en de Baltische staten.

Toekomst

De afname van het aantal christenen wijten de onderzoekers van het Center for Studies of Global Christianity vooral aan de secularisatie van de samenleving en het sterftecijfer. Waar het christendom groeit, komt dat vooral door geboorten en de komst van migranten. „De toekomst van het christendom in Europa”, concluderen zij, „lijkt in handen te zijn van de immigranten, voornamelijk uit de zuidelijke wereld.”

Duidelijk is dat het gezicht van het christendom in Europa de komende jaren zal veranderen. Nog steeds is 75 procent van alle christenen lid van de Rooms-Katholieke Kerk of van een van de oosters-orthodoxe kerken, maar dat aantal neemt verder af. Over het algemeen zijn het vooral onafhankelijke (evangelische en pinkster)gemeenten die groeien. Dat komt mede door de komst van migranten uit Afrika.

Het lijkt echter haast ondoenlijk een consistent beeld te schetsen van de toekomst van de kerk in Europa. Eigenlijk zijn er geen algemene uitspraken te doen over religie in Europa, stelde de Britse godsdienstsociologe prof. dr. Grace Davie vorig jaar in deze krant. De regionale verschillen zijn groot en ieder land heeft een eigen geschiedenis en culturele erfenis.

Cultuurchristendom

Davie constateert wel dat bij veel mensen in Europa de kerk nog steeds een plaats in hun leven inneemt, bijvoorbeeld op momenten van blijdschap (huwelijk) en verdriet (begrafenis).

In de Scandinavische landen is het kerkbezoek laag, maar veel mensen zijn wel lid van de (staats)kerk en waarderen die positief. In Rusland is er respect voor de kerk als cultuurdrager en als belichaming van de religieuze en nationale identiteit – al gaat dat vaak ten koste van kleinere kerkgenootschappen, zoals baptistengemeenten.

Een andere vorm van cultuurprotestantisme is in Duitsland zichtbaar. Hoge politici stellen er eer in om op de Kirchentag van de Evangelische Kerk in Duitsland te mogen optreden en zich daar als christen te presenteren. En op de belangrijkste televisiezender is er nog altijd op zaterdagavond, na het amusement, een door een predikant gesproken ”Wort zum Sonntag”. De scheidslijn tussen seculier en religieus ligt in veel Europese landen minder scherp dan in Nederland.

Tegelijk worden kerkgang en kerklidmaatschap steeds meer een –bewuste– keuze in plaats van een gewoonte. Wat dat betreft biedt Nederland –met nog relatief veel kerkgangers– volgens Davie een blauwdruk voor de toekomst. „Lid zijn van een kerk omdat dit zo hoort, komt in verhouding tot veel andere Europese landen veel minder vaak voor. Overigens zijn de ontwikkelingen in Europa wereldwijd gezien eerder uitzondering dan regel.”

Onheilsprofeten

De Britse theoloog prof. dr. Alister McGrath ziet vooral kansen voor drie stromingen in de kerk: het rooms-katholicisme, de oosterse orthodoxie en het evangelicalisme. Ruim tien jaar geleden stelde hij dat het protestantisme op het punt stond te verdwijnen. „Het is zo nuchter en zakelijk geworden, dat het weinig meer te bieden heeft aan mensen die God in hun leven willen ervaren.”

Een van de blokken aan het protestantse been, aldus McGrath, is de denominatie of het kerkverband. In zijn ogen is dat een typisch Europees verschijnsel dat wereldwijd geëxporteerd is, maar in de praktijk nauwelijks werkt. „Zijn uiterste houdbaarheidsdatum is al lang verstreken.”

De Amsterdamse hoogleraar prof. dr. Gijsbert van den Brink zag in 2013 de voorspelling van McGrath over toekomst van de kerk langzaam in vervulling gaan. Maar naast de twee kerktypen ”traditioneel-liturgisch” en ”evangelicaal” ziet hij nóg een belangrijke stroming, waarvan het overlevingspotentieel vaak onderschat wordt: de reformatorischen.

Prof. Van den Brink: „Het traditionele orthodox-gereformeerde protestantisme is in Nederland, anders dan wellicht in Engeland, werkelijk niet op sterven na dood, maar zou weleens verrassend taai kunnen zijn. Orthodoxe tradities zijn nu eenmaal taai, en veranderen bepaald niet zo snel als allerlei trendwatchers en onheilsprofeten maar wat graag waar willen hebben. Ze worden bijeengebracht en bijeengehouden, ja, door de Heer, maar ook door een heldere en welomschreven leer, zeg maar: de leer van de ene Naam, de twee wegen en de drie stukken.”

McGrath kwam vorig jaar deels terug op zijn voorspelling, en dat is wellicht veelzeggend. De anglicaanse theoloog is hoopvoller gestemd over de toekomst van het protestantisme in Europa dan in 2003. „Een tijdperk van geloof heeft plaatsgemaakt voor een tijdperk van scepticisme en atheïsme”, zei hij afgelopen zomer in Amsterdam bij de viering van tien jaar Protestantse Kerk in Nederland. „Maar uit de geschiedenis blijkt dat juist in tijden van crisis de kerk kan groeien.”

Vitaliteit

En die groei is er, op sommige plekken in Europa. Het Franse persbureau AFP meldde vorige week dat er in Frankrijk elke tien dagen een nieuwe evangelische gemeente wordt gesticht. In Groot-Brittannië lijkt het vernieuwingsproject ”Fresh Expressions” van de Anglicaanse Kerk vruchten af te werpen, terwijl de stad Lviv in Oekraïne inmiddels 47 protestantse gemeenschappen telt. Er zijn ervaringsverhalen als van de Franse journalist Gorby.

„Als we alleen al naar Europa kijken, komt er een uiterst veelkleurig maar ook verwarrend beeld op ons af”, concludeerde de Amsterdamse hoogleraar prof. dr. Heleen Zorgdrager vorig jaar in het Friesch Dagblad. „Afbrokkeling en ontkerkelijking op de ene plaats, groei en vitaliteit op de andere plaats. Krachtige profilering hier, vervagende identiteit daar. Kerken die nog altijd de grote cultuurdragers zijn in sommige landen, naast kleine minderheidskerken in andere landen die soms moeten vechten om wettelijke erkenning en bescherming.”

McGrath heeft volgens haar nog geen gelijk gekregen met de stelling dat de rol van historische lutherse en gereformeerde kerken zou zijn uitgespeeld. Deze protestantse kerken zijn zich volop aan het heroriënteren, aan het herbronnen, zoals onder meer blijkt uit het enthousiasme voor het Calvijnjaar in 2009 en het komende Reformatiejubileum in 2017. De pijnlijke krimp leidt tot een zelfbewustere protestantse identiteit.

serie
Christendom in Europa

Dit is het eerste deel van een tiendelige serie over christendom in Europa. Op zaterdag 28 februari deel 2: Zweden.

Christendom in Europa

In het komende jaar gaat de redactie op zoek naar de vitaliteit van het christendom in Europa. Centrale vragen daarbij zijn: Waar groeit de kerk, tegen de algehele trend van secularisatie in? Wat is het ‘geheim’ van die florerende kerken en gemeenten? Wie zijn erbij betrokken? En hoe functioneren de soms kleine gemeenschappen met een gereformeerde traditie?

De redactie maakt een rondgang langs acht Europese landen, waarbij geprobeerd is een gelijke verdeling te maken tussen landen in Noord-, West-, Zuid- en Oost-Europa. Het gaat om Duitsland, Griekenland, Groot-Brittannië, Frankrijk, Hongarije, Italië, Rusland en Zweden.

De artikelen zullen iedere maand verschijnen in het katern Accent, met uitzondering van de zomermaanden. In december zal de balans worden opgemaakt. Mogelijk valt er dan iets te zeggen over de contouren van de kerk van de toekomst in Europa.