Ze zouden met Kerst weer thuis zijn, zo was beloofd aan de soldaten die in augustus 1914 naar het front marcheerden. De oorlog zou maar kort duren. De werkelijkheid was anders. Aan het westfront ontstond een impasse. In het zuiden van België en het noorden van Frankrijk raakten de legers verwikkeld in een loopgravenoorlog waarbij vrijwel geen terreinwinst werd geboekt. De soldaten beseften goed dat de situatie uitzichtloos was.

In mindere mate leefde die wetenschap ook bij het thuisfront. Families snapten wel dat het leven aan het front geen pretje was. Om de omstandigheden wat te verlichten, stuurden zowel regeringen als families cadeaus naar de militairen. Die geschenken vormden de directe aanleiding tot een van de meest verbazingwekkende gebeurtenissen uit de Eerste Wereldoorlog: de verbroedering tussen strijdende partijen aan het front. Over deze verbroedering schreef de Belgische freelancejournalist Marijn Sillis het boek ”You not shoot, we not shoot”. Een boek dat bijna helemaal gaat over voetbalwedstrijden van Duitse en Engelse soldaten op eerste kerstdag, maar gezamenlijke misvieringen onbeschreven laat. Het boekje is verschenen in het Nederlands, Frans, Engels en Duits.

Kort voor de kerstdagen van 1914 sturen de Engelse koning en koningin alle Britse soldaten een kaart. Hun dochter, de 17-jarige prinses Mary, pakt het grondiger aan. Ze stuurt aan ruim 350.000 manschappen sigaretten, tabak en een foto van zichzelf. Niet-rokers krijgen snoep en een potlood. Britse kranten roepen lezers op om presentjes te sturen. Er gaan warme kleren, snoep, drank en ruim 2 miljoen brieven naar de andere kant van het Kanaal.

De Duitse pers onderneemt eenzelfde actie. De Duitse overheid stuurt elke eenheid een kerstboom. Zelfs bemanningen van onderzeeërs krijgen er een. Kerstbomen zijn vrijwel alleen bij Duitsers een traditie. Paus Benedictus XV roept op om de Kerst aan te grijpen om vrede te sluiten. Dat heeft echter geen effect.

Kerstliederen

De strijdende partijen zitten op veel punten slechts op enkele tientallen meters bij elkaar vandaan in de loopgraven. Op 24 december 1914 ontsteken de Duitsers hun kerstverlichting en zingen ze kerstliederen. Op diverse plekken aan het front wordt niet geschoten. Ook komen er geen vliegtuigen over. Te midden van die gespannen stilte horen de Britten in de loopgraven bij Ploegsteert, op de Belgisch-Franse grens, een Duitser roepen. De Duitser vraagt aan de Engelsen of ze willen komen. Een sergeant besluit het erop te wagen. Hij gaat het niemandsland in en rookt even later een sigaret met twee Duitsers. Bovendien besluiten ze de komende twee dagen niet te schieten.

Op 25 december komen Duitse en Engelse militairen bij Ploegsteert opnieuw bij elkaar. Een Engelsman die in het burgerleven kapper is, neemt het haar van een Duitser onder handen. Er worden ook etenswaren en tabak geruild. De Engelsen willen bovendien graag een Duitse helm met een hoge punt erop.

Waarschijnlijk vinden op enkele tientallen plaatsen langs het honderden kilometers brede front soortgelijke verbroederingen plaats. Aan geallieerde zijde staan vooral Engelsen daarvoor open. Aan Duitse kant is de meeste welwillendheid bij troepen uit Beieren en Saksen. De militaristisch ingestelde Pruisen doen minder toenaderingspogingen. Het is overigens niet ongevaarlijk om de zone tussen de loopgraven in te gaan. Soms liggen op enkele honderden meters afstand troepen die niets van een bestand willen weten en schieten op alles wat beweegt.

Onze Vader

Op de plaatsen waar een wapenstilstand heerst, moet een ingrijpend karwei worden gedaan. In het niemandsland liggen al weken de lichamen van gesneuvelde kameraden, die in staat van ontbinding zijn. Nu het geweld even is gestaakt, kunnen de doden worden begraven. Soldaten staan zij aan zij bij de graven. Het Onze Vader klinkt wisselend in het Engels en het Duits.

Na de plechtigheden gaan de militairen op jacht naar hazen. Echter, ze kunnen daarbij niet hun geweren gebruiken, anders denken hun collega’s dat de strijd weer is begonnen. Gezamenlijk rennen de soldaten achter de hazen aan.

Ondertussen hebben enkelen besloten te gaan voetballen. Sommige soldaten hebben als kerstcadeau van thuis een voetbal gekregen. Anderen vullen een muts met stro of gebruiken een conservenblik. Het is wel uitkijken. Het soldatenschoeisel is niet geschikt voor het spel en er zijn veel kraters. Op de ene plaats is grond blubberig door de regenval van de voorgaande weken. Op andere plaatsen is die juist keihard door de lichte vorst. Het staat vast dat er voetbalwedstrijden zijn geweest. Maar de meeste verhalen van na de oorlog melden dat de Duitsers met 3-2 hebben gewonnen van de Engelsen, terwijl op diverse plaatsen is gevoetbald. Er moeten dus verhalen door elkaar zijn gehaald. Onder andere bij Ploegsteert herinnert een klein monument aan deze vredige strijd.

Schoten in de lucht

Veel soldaten hopen op een duurzame vrede. Ze spreken met elkaar af om op nieuwjaarsdag nog een keer te gaan voetballen. Zo ver komt het niet. Slechts op enkele plekken duurt de wapenstilstand tot 4 januari 1915. Maar op de meeste plaatsen komt er al op 25 december een einde aan. De legerleiding van de Engelsen geeft opdracht om te schieten op elke Duitser. Engelse soldaten schieten in de lucht, zodat de Duitsers de kans krijgen zich in de loopgraven terug te trekken.

Engelse kranten maken melding van de korte verbroedering. Franse niet, vanwege de strengere censuur. Foto’s zijn er nauwelijks, omdat een soldaat geen foto­toestel bij zich mag hebben. Veel soldaten ontkennen achteraf dat ze hebben meegedaan, uit angst voor straffen van de legerleiding. Een blijvende herinnering aan het bestand is het Prowse Point Military Cemetry, ten noorden van Ploegsteert. Op die begraafplaats liggen twee Engelsen naast elkaar die op 24 en 30 december zijn gesneuveld. In de tussen­liggende dagen zijn er in de directe omgeving geen doden gevallen.

In de winter van 1915 zijn er nog mondjesmaat kerstbestanden. In de herfst van 1916 geven de geallieerden aan hun troepen een waarschuwing. Iedereen die een poging doet om te verbroederen, wordt aangemerkt als deserteur en geëxecuteerd. In 1916 en 1917 vinden er dan ook geen toenaderingen meer plaats.

”You not shoot, we not shoot”, Marijn Sillis; uitg. Lannoo, Tielt, 2014; ISBN 97894 01420 921; 128 blz.; € 14,99.

Monstrans van Diksmuide

Een van de opmerkelijkste voorvallen tijdens de kerstbestanden in 1914 vindt plaats in Diksmuide. Het stadje ligt op de oostoever van de rivier de IJzer en is bezet door de Duitsers. De westoever is in handen van de geallieerden. Op 26 december zoeken de Duitsers contact met hun Belgische tegenstanders. Ze willen een Belgische aalmoezenier spreken.

De Duitsers gaan op een half afgebouwde brug over de IJzer staan, gooien een koord naar de overkant en laten via dat koord een linnen zak naar de Belgen gaan. In de zak zit een monstrans, een siervoorwerp waarin de gewijde hostie kan worden bewaard. De Duitsers willen het aan de Belgen geven als teken van vrede.

De monstrans blijkt afkomstig te zijn uit het Sint-Jansgasthuis in Diksmuide. Het voorwerp wordt tijdens en na de oorlog zorgvuldig bewaard. Het heeft tegenwoordig een plaats in de IJzertoren, een 84 meter hoog museum en monument op de westoever van de IJzer.