Als één ding duidelijk werd tijdens de studiedag van het Biblebelt Netwerk (zie verslag in RD 15-11), dan was het wel dat er grote behoefte is aan een goede theologische visie op kerkbouw. In een spannende discussie kwam kritiek naar voren op het feit dat er, schijnbaar zonder diepere reflectie, zo veel traditionele kerken worden gebouwd.

Architecten zouden te volgzaam zijn bij nieuwe projecten en de bouwcommissies niet kritisch bevragen op achterliggende ideeën. En bouwcommissies zouden niet starten met een grondige theologische bezinning op wat het betekent om kerk en gemeente te zijn in de hedendaagse samen­leving. Het eindproduct zou een in zichzelf gekeerde kerk zijn, zo gekopieerd van de buren. Een kerk die als enige symboliek het hek heeft, om vandalen en anderen buiten de deur te houden. Men bouwt maar wat.

Uit het gepresenteerde veldwerk­onderzoek bleek dat in Barneveld uiteindelijk vooral drie uitgangspunten een belangrijke rol lijken te hebben gespeeld in de aanloop naar en de uitvoering van de kerkelijke bouwprojecten: functionalisme (een kerk moet vooral goed ‘werken’), pragmatisme (kiezen voor wat het beste uitkomt) en conventie (wat vindt ‘men’?). Theo­logie doet daarin nog nauwelijks mee.

Statement

Of het in den lande werkelijk allemaal zo erg is, weten wij niet. Wel hebben wij in ons onderzoek gemerkt dat een ”theologie van kerkbouw” inderdaad niet vanzelfsprekend is. Dan blijven alleen andere overwegingen over. Het gebouw moet groot genoeg zijn om een groeiend ledenaantal te herbergen. Er moet een toren bij, want dan is het gebouw herkenbaar als kerk. In het interieur speelt vooral dat de zichtlijnen goed moeten zijn, zodat niets een goed verstaan van het gesproken woord in de weg staat. En de locatie van het gebouw wordt met name bepaald door aspecten als bestemmingsplannen, bereikbaarheid en voldoende grond voor de grote hoeveelheid parkeerplaatsen waaraan in de gemeente behoefte zou zijn.

Het is belangrijk dat kerkelijke gemeenten begrijpen dat een kerkgebouw méér is dan zomaar een gebouw. Het maakt, met de woorden van Teerds, een statement: een theologisch statement, om precies te zijn, waarin kern­aspecten van het geloof tot uitdrukking komen. Bovendien is het niet alleen bedoeld voor intern gebruik, maar maakt het –omdat het in een publieke ruimte staat– per definitie ook een publiek statement. Elk kerkgebouw zegt iets over de theologische identiteit van de gemeente en over hoe haar bewoners zich tot hun omgeving willen verhouden.

De vraag is vervolgens: wat is een theologie van kerkbouw? Naar onze overtuiging is het niet meer en niet minder dan dat de grote thema’s van het christelijk geloof (God, de mens, het bestaan, het heil, de schepping) verbonden worden aan de concrete plaats waar gemeenteleden samen­komen. Je start bij de eigen theologische bronnen, en brengt deze in verband met de plaats van samenkomst. Het is een reflectie op de publieke functie en betekenis van de kerkelijke gemeente in haar lokale context. En het is een verbinding zoeken tussen de eigen traditie en de dringende vragen die spelen in deze context.

Op de netwerkdag werden juist op dat laatste punt boeiende vragen gesteld. Als onze tijd postchristelijk is, wat betekent dat dan voor een lokale gemeente? Wat betekent de alomtegenwoordigheid van kapitalisme en neoliberalisme in onze hedendaagse samenleving voor een gemeente? Als geloof en religie in de publieke opinie in verband worden gebracht met geweld en intolerantie, welk antwoord geven lokale kerkelijke gemeenschappen dan? Hoe staan gemeentes in onze geïndividualiseerde samenleving, die zich tegelijkertijd ontwikkelt tot participatie- en netwerk­samenleving?

Het is natuurlijk niet zo dat bij elk nieuw kerkgebouw dezelfde keuzes moeten worden gemaakt. Elk kerkgebouw is op een eigen manier een zichtbare presentie van de kerkelijke gemeente en haar publieke theologie. Wat zien we daar zelf van in de kerk? Wat zien omstanders en buurtbewoners? Wat ziet de samenleving?

Creativiteit

Een dergelijke benadering is in de reformatorische gezindte mogelijk wat ongewoon. Twee factoren spelen daarin een rol. In de eerste plaats is het binnen de gereformeerde gezindte niet gebruikelijk om creativiteit en theologische reflectie met elkaar te verbinden, terwijl juist die verbinding van groot belang is bij kerkbouw.

In de tweede plaats blijkt het niet vanzelfsprekend te zijn om te bouwen vanuit een werkelijk gelovige motivatie. Uit ons onderzoek bleek dat het bouwen van een kerk niet verbonden werd met de notie van het ”tot eer van God”. Dat is opmerkelijk, maar ook weer niet zo heel vreemd, gezien de reformatorische nadruk op het onvermogen van de mens om iets tot Gods eer te doen.

Toch zou juist deze notie, verbonden met de noties van genade en dankbaarheid, een context kunnen bieden voor creativiteit: creativiteit in het nadenken over de christelijke gemeente en haar plaats in de samenleving, en crea­tiviteit om het publieke gezicht van de gemeente te vertalen in een gebouw dat een betekenisvolle uitstraling heeft in de publieke ruimte.

De auteurs vormen de stuurgroep van het Biblebelt Netwerk (dutchbiblebelt.org).