”Lezen &cetera, Gids voor de wereldliteratuur”
Auteur: Pieter Steinz
Uitgeverij: Prometheus/NRC Handelsblad, Amsterdam, 2003
ISBN 90 446 0314 0
Pagina’s: 450
Prijs: € 24,95. „Je raakt nog een keer al je verstand kwijt door al die boeken”, voegde me eens een van mijn opvoeders toe. „Je leest tot je een ons weegt.” Daar moest ik weer aan denken toen ik de dikke pil tot me probeerde te nemen die de redacteur literatuur van NRC Handelsblad onlangs liet verschijnen: ”Lezen &cetera”. De lezers van genoemd dagblad zullen Pieter Steinz kennen als de man van de overzichten literatuur, die hij wekelijks op zaterdag aanbiedt om te stimuleren vooral verder te lezen. Hij moet zelf wel een enthousiast lezer zijn.

Waarom lezen mensen literatuur? Die vraag is al menig keer aan de orde geweest in boeken en tijdens congressen. Een werkelijk doorslaggevend argument kan uiteindelijk niemand geven. Een veelgegeven en ook wel herkenbaar antwoord is: uit nieuwsgierigheid. Kees Fens heeft eens gezegd dat de diepste drijfveer voor het lezen van literatuur vergelijkbaar is met die van een verzamelaar. Naarmate een lezer meer gelezen heeft, wordt zijn leesdrift en dus ook zijn verzamelwoede groter. Zonder het aanvankelijk te beseffen is hij begonnen aan een even schitterende als vergeefse poging van voltooiing, van het scheppen van de ene literatuur uit talloze boeken, aldus Fens. „Hij is definitief gevangen in het web van de literatuur, waarvan alle draadjes met elkaar in relatie staan. Elke lezer is een intertekstuele lezer. Hij verblijft in de grootste echoput van de wereld.”

Wel, dat dat zo is, laat Steinz in dit bijzondere boek duidelijk zien. ”Gids voor de wereldliteratuur”, is de ondertitel. Gids, ja want wie een duik neemt in wat de eeuwen door geschreven en verschenen is, gaat algauw kopje-onder of raakt totaal de weg kwijt. Hadden we voor enkele jaren in Europa een boterberg, je kunt ook gerust spreken van een boekenberg. En dan bedoelen we niet zozeer wat uitgevers jaarlijks produceren, maar wat intussen aan gedrukte boeken in de westerse wereld verschenen is. Je moet altijd een keuze maken.

Wie helpt je daarbij? Liefhebbers en lezers van literatuur hoor je nogal eens opbiechten dat hun leraar Nederlands een inspirerende bron is geweest. Steinz noemt ze ook: leraren en veellezers die uitleggen wat je zou moeten lezen en waarom. Maar er zijn ook leesgidsen „die de fanatieke biblionaut van het ene boek naar het andere boek loodsen.” Steinz noemt er een aantal in de Engelstalige wereld. Ze leggen netwerken en dwarsverbanden. Ze laten de schatplichtigheid en de invloeden zien die schrijvers hebben ondergaan. Maar de Britse gidsen beperken zich tot Engelstalig proza en klassieken uit een beperkt aantal landen. De Nederlandse literatuur komt er nauwelijks in voor.

Daar heeft Steinz met zijn publicatie eens en voor altijd verandering in willen aanbrengen. Hij bedt ook ’onze’ schrijvers in de wereldliteratuur. Van de 416 schrijvers die hij bespreekt en ruim aandacht geeft, zijn er 104 Nederlandstalig. Verder komen ze ook voor in de literaire schema’s die door heel het boek zijn verspreid.

Bijzonder is verder dat Steinz uit het geheel van de schrijvers 104 meesterwerken selecteert: samenvattingen van bekend geraakte werken vanaf 1020 (”Het verhaal van Genji” van de Japanse schrijfster Murasaki Shikibu, de eerste ’roman’ uit de wereldliteratuur) tot 1999 (”Publieke werken” van Thomas Rosenboom).

Naast een selectie van 104 meesterwerken, biedt Steinz ook nog eens 52 boeken met een uitvoerig literair schema eromheen. Om een voorbeeld te geven: bij het bekende boek van Hella S. Haasse, ”Heren van de thee”, vermeldt hij vijf historische romans van Hella Haasse met een korte typering van elk boek. Hij laat schematisch zien welke invloeden er op het werk van Haasse zijn aan te wijzen (de historische romans van Victor Hugo en Walter Scott, verder die van J. Oltmans en Jacob van Lennep et cetera). Interessant is dat hij dan in datzelfde schema ook nog aangeeft welke boeken je eventueel nog zou kunnen lezen als je ”Heren van de thee” uit hebt: Arthur Japins ”De zwarte met het witte hart” bijvoorbeeld. Wil je nog meer lezen over mensen die als pioniers in de koloniën van eertijds zich verdienstelijk hebben gemaakt, zoals dat geldt van de hoofdpersoon uit ”Heren van de thee”, dan noemt Steinz bijvoorbeeld ”De stille plantage” van Albert Helman. En voor wie geïnteresseerd is in Oudindische romans, noemt hij dan nog drie leesbare voorbeelden zoals ”Rubber” van M. H. Székely Lulofs of ”De tienduizend dingen” van Maria Dermouˆt. Werkelijk fenomenaal!

Zo doet Steinz dat met 52 beroemd geraakte boeken, Nederlandstalig, maar ook Engelstalig (bijvoorbeeld ”Gullivers reizen” van Jonathan Swift), Frans- en Duitstalig (bijvoorbeeld ”Het lijden van de jonge Werther” van J. W. von Goethe) en anderstalig (bijvoorbeeld ”Honderd jaar eenzaamheid” van Gabriel García Márquez).

Nog meer biedt Steinz: 52 keer een schema met ”dertien romans over…”. Om maar weer een voorbeeld te noemen: dertien romans over figuren of gebeurtenissen uit de Bijbel of idem over de alpenlanden of idem over psychiatrische gevallen. En dan bevat het boek ook nog eens 26 quizzen rond literaire thema’s, van ”artsen en doctors” tot ”zinnen tot slot”. Werkelijk een leesgids die die naam méér dan verdient. Een must voor elke literatuurliefhebber.

Als Steinz de Zuid-Afrikaanse schrijver J. M. Coetzee aandacht geeft, sluit hij af met de opmerking: „Wanneer Zuid-Afrika weer aan de beurt is voor een Nobelprijs voor literatuur is Coetzee een terechte keuze.” Intussen weten we dat Coetzee de prijs heeft gekregen. En over Cees Nooteboom schrijft hij: „Hoewel Nooteboom als romancier, dichter, essayist niet de minste van zijn generatie is, wacht hij nog steeds op de P. C. Hooftprijs. Lang hoeft Nooteboom niet te wachten: in mei zal hij de prijs ontvangen. Het geeft aan dat Steinz een fijne neus heeft voor literatuur.

Literatuur is werk in uitvoering, schreef de al geciteerde Kees Fens ooit. Onvoltooidheid is haar belangrijkste en meest stimulerende eigenschap. Steinz biedt een schitterend overzicht van het wereldwijde web van de literatuur. Het lezen van het ene boek roept andere literatuur bij de lezer wakker. Een gids heb je erbij nodig. ”Lezen &cetera” scherpt het gehoor voor wie zijn oor te luisteren legt bij de grootste echoput van de wereld.