Ruimte voor christelijk denken en handelen in een seculiere democratie
Welke ruimte biedt de seculiere samenleving aan religie? Hoe kan levensbeschouwelijke vrijheid samengaan met seculier denken? Vier hedendaagse filosofen spraken in 2009 in New York op een bijeenkomst over deze vragen.
Recent verscheen de Nederlandse vertaling van de toen gehouden inleidingen en de gevoerde discussie. Vooral de inbreng van de Duitser Jürgen Habermas en die van de rooms-katholieke Canadees Charles Taylor bieden inzicht in de worsteling van seculiere denkers met de blijvende plaats van religie in een postmoderne samenleving.
Er worden twee varianten van een seculiere samenleving onderscheiden. Een republikeinse variant, die focust op de middelen om het seculiere in de maatschappij te bevorderen. Frankrijk met zijn laïcisme (scheiding van kerk en staat) –waar bijvoorbeeld sinds 2004 sprake is van een verbod op het dragen van religieuze symbolen in openbare gebouwen– geldt als model. De bron ervan ligt in de radicale verlichting, die werd gedreven door verzet tegen de kerk.
Daarnaast is er een liberaal-pluralistische samenleving, ontstaan vanuit de gematigde verlichting, die meer ruimte bood aan een diversiteit van levensbeschouwingen.
Waarschuwing
Habermas beschrijft vanuit de historie hoe de band tussen politiek en religie veranderde. De vroegmoderne staat was een antwoord op het opkomende kapitalisme en de pacificatie van de godsdienstoorlogen, uitkomend in godsdienstvrijheid en vrije meningsuiting. De rechtvaardiging van gezag door een bovennatuurlijke grondslag ontbrak en werd neergelegd in een democratische grondwet, gebaseerd op volkssoevereiniteit en mensenrechten.
Habermas haalt de fascistische opvattingen van de Duitse politieke filosoof en rechtsgeleerde Carl Schmitt aan als een waarschuwing voor allen die de „politieke theologie opnieuw leven willen inblazen.” Gelet op de pluriformiteit van de samenleving valt volgens Habermas moeilijk in te zien op welke andere dan ‘neutrale’ uitgangspunten de secularisering van de staatsmacht ooit teruggedraaid kan worden. Van religieuze zijde kan men zich wat hem betreft in het publieke debat mengen door gebruik te maken van de seculiere rede. Dat vraagt in zijn ogen dan om een redelijke houding ten aanzien van andere religies. Het gebied van de kennis moet worden overgelaten aan de wetenschappen, zonder dat er sprake is van enige religieuze beïnvloeding. De eigen geloofsartikelen zouden aangepast moeten worden aan de moraliteit van de mensenrechten.
Zuivere rede
Een pluriforme democratie kan niet terugkeren naar een door alle burgers gedeelde religie. De diversiteit van levensbeschouwingen (al dan niet religieus gefundeerd) is al groot en neemt nog verder toe in onze westerse samenleving. Taylor pleit dan ook voor een „filosofie van het burgerschap” gebaseerd op „overlappende consensus” (ontleend aan de Amerikaanse filosoof John Rawls (1921-2002)). Deze is gegrond op mensenrechten, gelijkheid, non-discriminatie en democratie. Hij betoogt dat de neutraliteit van de staat juist een antwoord is op de diversiteit in de samenleving. Verder wijst hij op wat hij noemt de „mythe van de verlichting”: eindelijk ligt de waarheid voor het grijpen nu openbaring en religie zijn vervangen door de zuivere rede. De loutere rede zou in staat zijn om moreel-politieke kwesties op te lossen, terwijl op religie gebaseerde besluiten altijd twijfelachtig zouden zijn. Taylor maakt met de ontmaskering van deze mythe duidelijk dat religie wel degelijk een rol speelt in de publieke ruimte, onder meer als fundament onder morele afwegingen.
Zolang alle geloofsgemeenschappen christelijk waren en het overgrote deel van de burgers bij een kerk aangesloten was, kon de overheid in het publieke leven een beroep doen op christelijke beginselen. Taylor bepleit in de huidige pluriforme samenleving een „revisionistische polysemie”: een seculiere staat die religie niet buitensluit, maar vrijheid en gelijkheid tussen de diverse levensbeschouwingen maximaliseert.
Habermas erkent inmiddels dat religie een factor van betekenis in de samenleving is. Niettemin zijn voor hem filosofie en seculier denken van een andere en hogere orde dan religieuze doctrines gebaseerd op geloofsopvattingen. Taylor daarentegen betoogt dat verwijzingen naar Marx of Kant geen groter gewicht in de schaal leggen dan het Bijbelse uitgangspunt dat een mens geschapen is naar Gods beeld. Beiden onderkennen dat uitsluiting van religie uit de publieke ruimte door seculier denken ondermijnend is voor de postmoderne samenleving. In de uitwerking ligt voor Habermas het accent op het belang van eensgezindheid en rationeel-kritisch denken. Voor Taylor ligt de nadruk op wederzijdse erkenning van diverse levensbeschouwingen en het zoeken van samenwerking gericht op gemeenschappelijke doeleinden.
Beperkte ruimte
Niettemin is duidelijk dat de ruimte voor christelijk denken en handelen in een seculiere democratie beperkt is. Vanuit de pluriformiteit van de samenleving, de vermeende neutraliteit van het staatsgezag en de ontkenning van enige vorm van transcendent gezag staat een normatieve opstelling vanuit Gods Woord in het publieke domein blijvend onder druk.
De diverse inleidingen lezen niet gemakkelijk. Bovendien vergt de vertaling in het Vlaams extra inspanning bij het lezen. Desondanks biedt dit boek een verhelderend inzicht in het seculiere denken over de plaats van religie in onze westerse samenleving.
De auteur is betrokken bij kerk, overheid, onderwijs en zorg.
Boekgegevens
De kracht van religie in de openbare sfeer, Judith Butler, Jürgen Habermas, Charles Taylor e.a.; uitg. Pelckmans, Kalmthout (België) en Klement, Zoetermeer, 2014; ISBN 978 90 8687 130 8; 170 blz.; € 19,50.
