Het referendum komende donderdag gaat maar om een „zekere vorm” van onafhankelijkheid, zegt Bort in zijn kamer van de universiteit van Edinburgh. In de loop van de jaren heeft hij meer spullen zijn kantoor binnengebracht dan opgeruimd. Overal liggen en staan boeken, cd’s en prullaria. Hier en daar is nog een plekje over om te zitten.

De boeken en tijdschriften verraden de persoonlijke geschiedenis van Bort. Hij begon zijn loopbaan in Ierland, waar hij de Engelse roepnaam ”Paddy” heeft aangenomen. Daarna deed hij onderzoek in Amerika.

In de jaren negentig belandde hij in Schotland. Eerst om te kijken hoe het referendum over de terugkeer van het Schotse parlement in 1997 verliep en daarna om te adviseren rond de daadwerkelijke introductie van het zelfbestuur in 1999.

Een mooiere baan kan hij zich niet voorstellen. Alles heeft hij hier zien groeien. Hoe de Scottish National Party (SNP) van koers veranderde van rechts naar links. Hoe de SNP zich ontwikkelde van een volksbeweging in een echte regeringspartij; centraal georganiseerd vanuit een hoofdkwartier.

Hij strijkt eens over zijn lange baard. Als wetenschapper is hij er niet om een stemadvies te geven. Maar laten de Schotten niet denken dat ze stemmen over echte onafhankelijkheid. Ze blijven met handen en voeten gebonden aan het grote Engeland. De cijfers spreken boekdelen: in Schotland wonen 5 miljoen mensen, tegenover een kleine 60 miljoen in Engeland en Wales.

Bort: „Ook als Yes donderdag wint, zal men spoedig zien dat Schotland met een olifant in huis verkeert. Canada is ook een vrij land, maar zodra de Verenigde Staten zich bewegen, moet Canada meebewegen. Zo zal het hier ook gaan.”

Op sommige punten zullen de Schotten zelfs vrijheden kwijtraken. Nog steeds is er onzekerheid over welke munt het land zal gebruiken. De SNP-regering publiceerde eind vorig jaar een Witboek met een soort blauwdruk voor onafhankelijkheid. Het Witboek stelt dat de Schotten gewoon met het Britse pond blijven betalen. Als de Schotten Yes zeggen, zal er met Londen worden onderhandeld over een muntunie.

De Britse regering in Londen heeft echter laten weten geen muntunie te wensen. Niet met de EU, zo ook niet met Schotland. Peilingen wijzen uit dat 80 procent van de inwoners van Engeland en Wales van mening is dat de Schotten hun eigen boontjes maar moeten doppen als ze zich zo nodig willen afscheiden.

Het alternatief is gewoon het pond te blijven gebruiken. Dat kan wel, maar dat blijft dan zonder enige inspraak in het beleid.

Het toont de paradox van het hele debat, zegt Bort. „Mensen wordt gevraagd voor onafhankelijkheid te stemmen, terwijl we nu al weten dat ze juist afhankelijker zullen worden.”

Op dit moment is het eenvoudig: als de opbrengsten uit olie en gas net als vorig jaar 5 miljard pond lager uitvallen, kan Edinburgh geld lenen bij de Bank van Engeland om de begroting rond te krijgen. Maar een onafhankelijk Schotland zal over elke penny moeten onderhandelen.

Euro

Een alternatief is het invoeren van een eigen munt. Maar dat kost te veel geld. En op termijn willen de Schotse nationalisten ook liever overstappen op de euro. Maar dan moet het met het lidmaatschap van de Europese Unie wel goed komen.

Het Witboek van de Schotse regering zegt dat het land lid „blijft” van de EU. Dat is al snel een „leugen” gebleken, zegt Bort. „Diverse EU-leiders, zoals Commissievoorzitter Barroso, hebben gezegd dat Schotland eerst een aanvraag moet indienen. In principe is het dan mogelijk dat bestaande lidstaten dat blokkeren.” Dat zou zomaar Spanje kunnen zijn, dat bang is voor afscheiding van Catalonië.

Helemaal ingewikkeld is dat de EU alleen onderhandelt met zelfstandige landen en niet met regio’s. Dat betekent dat Schotland eerst met Londen over zijn eigen zelfstandigheid zal onderhandelen, vervolgens de onafhankelijkheid moet uitroepen, en pas daarna bij de EU op de poort kan kloppen, zonder garantie te worden toegelaten. Dat is een route met erg veel onzekerheden, vindt Bort. „Het bedrijfsleven zal zo veel geduld niet hebben. Je ziet op dit moment al overal onzekerheid.”

Bort gelooft zelf nog niet dat Schotland de toegang tot de EU zal worden geweigerd. Maar van één ding is hij wel overtuigd: de beroemde Britse korting (”rebate”) die premier Thatcher in 1984 binnensleepte, zal verdwijnen. „Die was er vanwege de Engelse boeren, niet de Schotse. Niet voor niets zijn alle boeren hier mordicus tegen onafhankelijkheid.”

Niet dat de Schotten niet zullen vechten voor een voordelig lidmaatschap. „Maar als je tegen je eigen kiezers zegt dat ze het rijkste volk op aarde zijn, maak je geen sterke beurt als je vervolgens in Brussel je hand ophoudt.”

Het Witboek van de regering doet op meer punten de aanname dat alles toch hetzelfde blijft. „Daarmee miskent men dat er veel in beweging komt. Die dynamiek maakt de zaak heel onvoorspelbaar.”

Een voorbeeld daarvan is het NAVO-lidmaatschap. Daarover zegt het Witboek hetzelfde als over de EU: lid „blijven.” Maar ook hier zullen de Schotten opnieuw in Brussel moeten aankloppen.

En donkere wolken zijn er genoeg. De eerste is dat de Schotse nationalisten mordicus tegen de aanwezigheid van Britse kernwapens in de havens van Glasgow zijn. Mocht Schotland zelfstandig worden, dan zullen die moeten verhuizen. Maar de NAVO is een atoommacht. Om diezelfde reden klonk op een SNP-congres enkele jaren geleden nog protest tegen NAVO-lidmaatschap. De vraag is hoe welkom principiële tegenstanders in het bondgenootschap zijn. Bovendien heeft de Schotse premier Salmond zich onlangs lovend over de Russische president Poetin uitgelaten. In Brussel zal dat ook niet helpen.

Belangen

Onzekerheden genoeg dus. Al deze punten zijn afhankelijk van onderhandelingen met instellingen buiten Schotland. En op al deze punten zijn de belangen tussen Edinburgh, Londen en Brussel geenszins hetzelfde. Kortom, zegt Bort: „De mensen weten helemaal niet waar ze over stemmen. Het zou wel zo netjes zijn om na de onderhandelingen een nieuw referendum te organiseren.”

De SNP heeft gezegd de onderhandelingen met Londen in anderhalf jaar af te ronden. Bort vindt dat dom. „Daarmee zetten ze de gang van zaken onder druk. Londen heeft alle tijd voor deze onderhandelingen – ook al duurt het tien jaar. Snelheid zal alleen maar in het nadeel van de Schotten zijn.”

Ook de veronderstelling dat deze scheiding niet op een vechtscheiding zal uitlopen, vindt Bort te optimistisch. „Salmond zegt steeds dat het onafhankelijke Schotland de beste vriend van Engeland zal blijven. Hij vergeet dat de Britse regering na een Yes-stem alleen nog voor de belangen van de eigen burgers zal opkomen en de Schotten zal afstraffen. Als Salmond de beste vriend van de Engelsen wil blijven, waarom dan nu niet? Een Yes-vote zal de sfeer radicaal veranderen.”

Salmond zegt dat hij de macht van de elite in Westminster in handen wil geven van het Schotse volk. Snijdt dat hout?

„Heel weinig. De afgelopen jaren is de SNP-regering in Schotland alleen maar aan het centraliseren geweest. In de jaren zeventig en tachtig is het lokaal bestuur zo goed als afgebroken. Er zijn geen provincies meer en nog slechts 32 gemeenten. Mensen op het eiland Skye aan de westkust vallen onder de gemeente Hooglanden, die een gemeentehuis heeft in Inverness, 120 kilometer verderop.

Onlangs moest ik voor een boekpresentatie naar Kirkcaldy. Deze stad van 50.000 inwoners is geen zelfstandige gemeente. Toen ik om vijf uur ’s middags door de winkelstraat liep, was vrijwel alles dicht. Als daar een gemeenteraad met een burgemeester zou zijn, zou die wel vechten voor de trots van Kirkcaldy en ervoor zorgen dat er om vijf uur nog leven in de hoofdstraat is.

Het is een beetje mijn hobby om dit gebrek aan democratie aan de kaak te stellen. Maar of de SNP daar wat aan zal doen, weet ik niet. In plaats van een Londense elite wordt het een Edinburgh-elite.”