Het woord ”euthanasie” gebruiken de oosterburen sowieso niet. Vroeger hebben ze dat wel gedaan. Euthanasie was een van Hitlers eerste projecten op weg naar rassenhygiëne (zie: ”Euthanasie in het Derde Rijk”).

Van euthanasie hebben de Duitsers dus genoeg. De schrik voor de doodscultuur in het Derde Rijk zit de mensen nog in de benen. Ze spreken liever van stervenshulp (Sterbehilfe).

Tegelijk is Duitsland een land als alle andere. De medische wetenschap ontwikkelt zich met de dag, het leven van (dood)zieke patiënten kan sterk worden verlengd, en de moeilijke vragen rond de stervensfase dringen zich vanzelf op. Bovendien is het Duitse volk evenzeer ontkerkelijkt als andere Europese naties. Zodoende worden alle vraagstukken rond leven en dood anders behandeld.

Winst

Al in 2009 wilde de toenmalige coalitie van CDU/CSU en FPD een verbod op commerciële hulp bij zelfdoding. Een vereniging dus die tegen kostprijs zou aanbieden een gifbeker voor terminale patiënten te mengen, zou niet verboden worden. De wet zou alleen gelden voor organisaties die daar winst op zouden maken.

FDP-minister Leutheusser zou dat wetsvoorstel schrijven, maar dat stuitte op hevige kritiek. Zowel de beide grote kerken –de protestantse en de rooms-katholieke– als het genootschap van artsen kwamen ertegen in opstand. Dit werd gezien als het legaliseren van hulp bij zelfdoding. De regeling ging daarom niet door. Duitsland bleek er niet rijp voor.

Begin dit jaar pleitte CDU-minister Gröhe van Volksgezondheid voor een totaalverbod op alle vormen van georganiseerde hulp bij zelfdoding. Omdat hierover in het regeerakkoord niets was afgesproken, moest zo’n wetsvoorstel uit het parlement zelf komen. En dus ging de CDU-fractie in de Bondsdag aan het werk om een initiatiefvoorstel te maken. Dat is nog steeds in voorbereiding.

De christendemocratische fracties van CDU en CSU hebben op een handvol zetels na de meerderheid in de Bondsdag, dus zuiver rekenkundig moeten zij zo’n verbod er wel door kunnen krijgen. Maar het probleem is dat de laatste weken blijkt dat de eigen groep helemaal niet zo eenduidig tégen hulp bij zelfdoding is. Zelfs direct levensbeëindigend handelen bij uitzichtloos en ondraaglijk lijden wordt niet door iedereen afgewezen.

De grote steen in de vijver kwam half juli. De voorzitter van de Evangelische Kirche (EKD), Nikolaus Schneider, kondigde zijn vertrek aan omdat zijn vrouw kanker heeft. In een interview vertelde hij dat hij op verzoek bereid zou zijn om haar in het uiterste geval te helpen een eind aan het leven te maken.

Niet dat Schneider daar een voorstander van was. Maar zijn vrouw dacht er nu eenmaal anders over. En dan regeert in de praktijk de liefde, niet de theorie of de theologie.

Daarop kwam een regen van reacties. Van de beide grote kerken is de EKD wel de liberaalste, maar toch: als een kerkman zóiets zegt, luistert het hele volk gespannen.

De reacties waren heftig. CDU-fractievoorzitter Volker Kauder –zelf ook overtuigd protestant– was teleurgesteld en waarschijnlijk ook geïrriteerd. Het leven is een „geschenk van God dat men eenvoudigweg niet kan teruggeven”, zei hij op een bijeenkomst van de Evangelische Alliantie.

Maar ook in de Bondsdag bleken de christendemocraten geen gesloten front. Een van de topmensen uit de fractie én vertrouweling van bondskanselier Merkel, viceparlementsvoorzitter Peter Hintze, noemde een ‘zachte dood’ een „gebod van naastenliefde.” Hintze is oud-predikant en weet zijn mening in theologische termen te verwoorden. „God houdt van mensen en staat hen toe in vrede in te slapen”, zei hij woensdagochtend voor de ZDF-televisie. „De staat mag mensen niet dwingen om te lijden.”

In de huidige situatie laat de Duitse wetgeving terminale mensen maar twee alternatieven, zei hij eerder tegenover Der Spiegel. „Als ze geld hebben, kunnen ze zich in Zwitserland laten helpen (zie: ”Zachte dood in Zwitserland”, EvV), en anders kunnen ze zich in Duitsland voor de trein werpen.”

In het tv-interview bond hij zijn voorstel wel aan twee voorwaarden: hulp bij zelfdoding geldt alleen voor mensen in hun uiterste, en mensen moeten zelf de gifbeker drinken. De helpende hand mag nooit een dodende hand zijn.

Christenen en christendemocraten zijn het binnen hun eigen gelederen dus onderling niet eens over hulp bij zelfdoding. Binnen de kerkleiding heeft Schneider het taboe doorbroken, binnen de CDU heeft Hintze dat gedaan.

Bij andere partijen in het parlement bestaat er altijd nog een grote reserve tegenover ingrijpen rond het sterfbed. De Groenen en Die Linke uiten zich liberaal, maar ook in deze fracties zullen er tegenstanders zijn. Bij de sociaaldemocratische SPD is het beeld heel gemengd, maar waarschijnlijk is hier de meerderheid tegen. De liberale FDP zit sinds vorig jaar niet meer in de Bondsdag.

In Nederland en België waren de euthanasiewetten deel van de ‘paarse revolte’ tegen de eerdere christendemocratische dominantie in de politiek. In Duitsland leent dit onderwerp zich daar echter niet voor. Bovendien heeft de combinatie CDU/CSU vorig jaar juist een monsterzege behaald.

Zodra er een stemming over het initiatiefvoorstel komt, zal blijken hoe de verhoudingen liggen. SPD-minister Maas (Justitie) heeft met het oog daarop gepleit voor het opheffen van de fractiedwang, zodat elke parlementslid naar zijn geweten kan besluiten. Ook bij eerdere ethische stemmingen is dat gebeurd, en dat maakt de uitslag bij voorbaat onvoorspelbaar.

Uit opiniepeilingen is duidelijk dat de Duitse bevolking in het algemeen niet langer tegen hulp bij zelfdoding en zelfs actieve euthanasie is. Sommige onderzoeken suggereren dat zelfs 70 procent van de bevolking graag mogelijkheden ziet om terminale patiënten „uit het lijden te verlossen.”

Voorlopig zal dit geen wetgeving worden. Vorige week nog sprak bondskanselier Merkel zich uit voor een „zeer beperkende regeling.”

Palliatieve zorg

De tegenstanders zijn echter wel voor een ándere stervenshulp, te weten pijnbestrijding. CDU-fractievoorzitter Kauder pleit voor uitbouw van de palliatieve zorg. „Het moet vandaag niet meer voorkomen dat mensen vol pijn sterven.”

Hij krijgt daarin steun van Frank Ulricht Montgomery, voorzitter van de Bundesärztekammer (het genootschap van artsen). „Slechts in zeer, zeer enkele gevallen lukt het niet pijn bij de patiënt weg te nemen.” Door goede pijnbestrijding verdwijnt de doodswens in de meeste gevallen, zo stelde Montgomery vorige week in de Frankfurter Allgemeine Zeitung.

Hij is geen tegenstander van hulp bij zelfdoding. Integendeel, dat kan zelfs een „fundamentele liefdesuiting” zijn die niet mag worden verboden. Maar val daar nooit een dokter mee lastig. „Dan is het dood op verzoek, dat druist in tegen de medische ethiek.” De arts mag nooit de leverancier worden van het dodelijke middel, aldus Montgomery.

Zachte dood in Zwitserland

Actieve euthanasie is in Zwitserland verboden. Door een maas in de wet is het echter mogelijk dat buitenlanders er hulp bij zelfdoding krijgen. In Nederland en België kan dat alleen bij inwoners.

Twee organisaties, Exit en Dignitas, bieden buitenlanders aan de gifbeker aan te reiken. Deze week bleek dat in 2008-2012 in totaal 611 mensen uit 31 landen daar gebruik van hadden gemaakt. De meerderheid kwam uit Groot-Brittannië en Duitsland, maar er waren ook vier personen uit Nederland.

Pogingen van tegenstanders om deze maas in de wet te dichten, zijn tot nu toe mislukt. Duidelijk is dat de organisaties anders werken dan bijvoorbeeld de Nederlandse artsen. Er zijn ‘behandelingen’ bekend die in een auto op een parkeerplaats plaatsvonden, met plastic zakken met helium.

De Zwitserse route is daarom geen garantie op een zachte dood. Gezien de aantallen is de aandacht ervoor ook vooral symbolisch. Jaarlijks komen zo’n 150 mensen naar Zürich voor hulp bij zelfdoding. Bij de totale aantallen sterfgevallen (bijvoorbeeld ruim 130.000 per jaar in Nederland) valt dat redelijk in het niet.

Duitsers geschokt over Nederlandse euthanasiewet

Toen in 2000 de Nederlandse euthanasiewet door de Tweede Kamer ging, regende het negatieve reacties uit Duitsland. Toenmalig minister van Justitie, SPD’er Däubler-Gmelin, sprak van een „doorbreking van een taboe.”

CDU-politicus Martin Hohmann repte zelfs van „nationaalsocialistische onmenselijkheid onder de dekmantel van liberalisme.”

Bondspresident Rau pleitte in een gematigde maar niet mis te verstane rede voor een eigen weg van Duitsland rond stervensbegeleiding.

Euthanasie in het Derde Rijk

Hitler gebruikte het begrip euthanasie voor het uitroeien van erfelijk belaste aandoeningen. Van de ‘genadedood’ van gehandicapten was vooral sprake in het project Aktion T4, dat liep van 1940-’41. Alleen al dat programma heeft zeker 70.000 mensen het leven gekost.

Op deze gehandicapten werd ook voor het eerst de techniek van de gaskamers uitgeprobeerd. Aanvankelijk werden ze op gruwelijke wijze gedood in afgesloten laadbakken van vrachtwagens waarop de uitlaat was aangesloten.

Officieel werd Aktion T4 gestopt nadat de rooms-katholieke bisschop Clemens von Galen uit Münster er in een preek schande van had gesproken. De regering was bang haar steun onder de bevolking te verliezen. In de praktijk gingen artsen er gewoon mee door.

Veel Duitsers weten nog van mensen uit de familie die door ”euthanasie” aan hun eind zijn gekomen.

Critici van de Nederlandse euthanasiewet wijzen wel eens naar het Derde Rijk als het kwade voorbeeld. Belangrijk verschil is echter dat in Duitsland destijds de collectieve volksgedachte leidend was (waarbij het slachtoffer niets werd gevraagd), en de Nederlandse wet opkomt uit de wens tot individuele keuzevrijheid.