Want zo beleefde de Wittenberger reformator zijn –noodgedwongen– verblijf op de hooggelegen burcht. „Waarbij het wat zoeken blijft naar de precieze vertaling van het Latijn dat hij hier gebruikt”, zegt ds. P. den Ouden, predikant van de hersteld hervormde gemeente in Katwijk. „Ex eremo: het betekent uit de wildernis, uit de woestijn – maar dan niet alléén in de zin van woestijn als dor, eenzaam land. Het woord eremo doet ook denken aan de heremieten, de kluizenaars die in de woestijn leefden. Zo voelde Luther zich.”

Op 13 juli 1521 schreef hij, moedeloos, aan de 24-jarige Philipp Melanchthon in Wittenberg dat die veel te hoog tegen hem opkeek. „Je vergist je geweldig als je denkt dat ik hier in grote zorgen zit over de voortgang van Gods zaak. Dat jij dat denkt, bezorgt mij schaamte en pijn; ik zit hier juist met een ongevoelig en hard hart te niksen. Helaas, ik bid zelden en kan nog niet één zucht doen voor de kerk Gods. Het enige wat ik voel is dat er in mijn ongetemde vlees een heet vuur van lusten brandt. Terwijl mijn geest behoorde te branden, brandt mijn vlees door boze lusten, luiheid, traagheid en slaperigheid. Is het omdat God Zich van mij heeft afgekeerd en omdat jij niet meer voor mij bidt? Jij moet mijn plaats maar innemen, jij, die met meer en heerlijker gaven van God bent begiftigd dan ik.”

Eerder dat jaar had dezelfde Luther zich op de rijksdag in Worms verantwoord voor zijn leer – onverschrokken. „Herroepen kan ik niet en wil ik niet.” Zijn breuk met de kerk van Rome was definitief.

Op de terugweg naar Saksen werd hij door zijn vrienden ‘ontvoerd’ en kwam hij, vermomd als jonker Georg, op de Wartburg terecht. Daar beschikte hij over twee kamers, die alleen bereikbaar waren met een ladder die ’s nachts werd weggehaald.

Eenzaam en gevaarlijk

Driehonderd dagen lang, vanaf 3 mei 1521, bracht Luther op het slot door. Met een werkkracht die grenst aan het ongelooflijke zette hij zich in voor de voortgang van de Reformatie.

Tegelijkertijd heeft hij nooit in zijn leven „zo onder verzoekingen en aanvechtingen geleden als hier”, schrijft ds. Den Ouden in zijn donderdag verschenen boek ”Luther op de Wartburg. Brieven in ballingschap”. „Hij ondertekende een brief met: „In de woestijn, waar het eenzaam is en gevaarlijk, dat wil zeggen: waar de roofdieren rondgaan en de duivels komen met hun verleidingen.” ’s Nachts was zijn kamer aardedonker; hij was moederziel alleen, onbereikbaar voor mensen. De wind om het hoge kasteel deed de zware balken soms kraken. Onverklaarbare geluiden, zuchtende stemmen, dan weer luid geraas „alsof er honderd tonnen van een trap kwamen bolderen” overtuigden hem ervan dat de duivel bij hem op bezoek kwam.”

Dit alles zou niet bekend zijn als de vele brieven die de kerkhervormer in deze periode schreef, niet bewaard waren gebleven. „En juist die brieven brengen Luther zo dichtbij”, zegt ds. Den Ouden in zijn woning aan de Katwijkse Boulevard. „Maken hem menselijk. Meer dan bijvoorbeeld Calvijn, die toch wat meer op afstand blijft.” Met een glimlach: „Ik houd van Luther. Hij is zo open, zo ongepolijst. Ik vind hem een prachtkerel.”

Voor zijn boek ”Luther op de Wartburg” vertaalde de predikant tal van diens voornamelijk in het Latijn geschreven brieven voor het eerst in het Nederlands.

Wat motiveerde u daartoe?

„Ik had me al eens eerder met Luther beziggehouden. In ”Ik zal niet sterven, maar leven” uit 1995 heb ik een portret van de reformator willen schetsen in het licht van zijn brieven. Op een gegeven moment ben ik me wat meer gaan verdiepen in de puriteinen. Met Luther had ik het toen, zal ik maar zeggen, even een beetje gehad. Maar in Wouterswoude, mijn vorige gemeente, heb ik de draad toch weer opgepakt. Ik kwam erachter dat een groot deel van de brieven die Luther op de Wartburg heeft geschreven, niet in het Nederlands is vertaald. En het betreft hier toch een bijzonder interessante periode, de begintijd van de Reformatie – die ook nog eens af te bakenen valt: 300 dagen.”

Hoeveel brieven schreef Luther in totaal vanaf de Wartburg?

„Precies durf ik het niet te zeggen. Ik denk rond de 150. Zo’n negentig daarvan heb ik vertaald, vanuit de Weimarer Ausgabe. Sommige zijn zó specifiek, gaan bijvoorbeeld bladzijdenlang in op het celibaat, dat ik ze minder geschikt vond voor een boek dat bedoeld is voor een breder publiek.”

Uw boek zou de opmaat naar een dissertatie kunnen vormen…

„Ik denk het niet. Er zijn al zó veel studies over Luther verschenen, zeker in het Duitse taalgebied.

Maar het is waar: Luthers brieven vormen een goudmijn. Stap voor stap word je meegenomen in de ontwikkelingen, in de enorme turbulentie ook die die eerste tijd kenmerkte. Zo veel dingen moesten opnieuw worden doordacht. De sacramenten, het celibaat, het huwelijk, de kloostergelofte, het gezag van het Woord, maar ook de verhouding tussen Woord en Geest – tijdens het optreden van de Zwickauer profeten bijvoorbeeld.

Moet je je ook voorstellen: 1000, 1500 jaar heeft een bepaalde theologie, een bepaalde leer, de kerk beheerst. En ineens is daar een monnik die zegt dat die leer niet deugt. Ook Luther zelf is daar ontzaglijk mee aangevochten. Op 25 november 1521 schreef hij aan de augustijner broeders in Wittenberg: „Hoe vaak heeft mijn hart geprotesteerd, mij bestraft en mij dat ene sterke argument voor de voeten geworpen: Weet jij het dan alleen? Hebben de anderen het dan allemaal mis? Zou het werkelijk mogelijk zijn dat ze al zo lang kunnen dwalen? Stel je voor dat jij dwaalt en zoveel mensen in je dwalingen meesleept, dan gaan ze straks allemaal door jouw schuld naar de eeuwige verdoemenis.”

Dit hield zo lang aan, vervolgt hij dan, „totdat Christus mij met Zijn eigen gewisse Woord zo bevestigd en versterkt heeft, dat mijn hart niet meer twijfelt, maar al die argumenten van de papisten trotseert als een rots in de branding. Nu lach ik om al hun geweld en kabaal.””

Bij sommige brieven bekruipt je de gedachte dat Luther zichzelf ook wel zág als een Elia.

„Even later schrijft hij dan weer dat hij veel te hoogmoedig is, is hij weer erg terneergeslagen. Heel open schrijft hij dan dat zijn stoelgang zo moeilijk gaat, of dat hij worstelt met vleselijke –seksuele– verlangens. Luther is een man van uitersten, van extremen, wat in zijn brieven heel duidelijk naar voren komt.”

Waarbij hij ook weleens over de schreef gaat, stelt u vast.

„In zijn verdediging van het sola gratia kon Luther heel ver gaan. „Zondig maar dapper, maar geloof nog dapperder”, schreef hij aan Melanchthon. Zijn tegenstanders grepen dat graag aan om hem te bestrijden. Maar wat Luther bedóélde, was dat we nooit méér zullen worden dan een zondaar. Alleen in Christus zijn we rechtvaardig. En als het daarover gaat, gooit hij ook alle ramen open. Bij Luther hoeft het, om zo te zeggen, niet altijd te kloppen. Laat de zaken maar naast, of zelfs tegenover elkaar staan. Overigens deed hij deze uitspraken in een pastorale context, niet vanaf de kansel.”

Wat heeft Luther vandaag nog te zeggen?

„Wat me bij het vertalen van zijn brieven opnieuw duidelijk is geworden, is dat de Reformatie echt een Godswerk is geweest, een opwekking. Zó veel mensen die in korte tijd krachtig tot bekering zijn gekomen. Dat Woord heeft nog steeds dezelfde kracht, en God is ook Dezelfde gebleven. Dat biedt toch hoop voor de kerk vandaag.”

De mooiste brief die u vertaalde?

„Misschien de brief die Luther op 5 maart 1522 aan keurvorst Frederik schreef, de man die zijn eigen positie op het spel zette om hem te beschermen, maar die hij –merkwaardig– nooit heeft ontmoet. Luther schrijft daarin onder andere: „De Vader der grondeloze barmhartigheid heeft ons door het Evangelie tot vrolijke heren gemaakt over alle duivels en dood, en heeft ons de rijkdom van Zijn vertrouwelijke omgang geschonken, zodat wij tot Hem durven zeggen: allerliefste Vader. Uwe Keurvorstelijke Grootheid –UKG– kan zelf wel begrijpen dat we zo’n Vader diep zouden beledigen als we Hem niet zouden vertrouwen. Ik ben dan ook helemaal niet van plan om UKG om bescherming te vragen. Ja, ik ben er zelfs van overtuigd dat ik UKG beter beschermen kan dan dat u mij kunt beschermen.””

Het kruis

Luther wist het, schrijft ds. Den Ouden: alleen door het oordeel heen kunnen we bij bevinding leren wat genade is. „Want Luther is er diep van overtuigd: alleen de bevinding maakt een christen.” In een brief aan Melanchthon, gedateerd 13 januari 1522, keert hij zich dan ook tegen de zogenoemde Zwickauer profeten. „Hun brutaal en aanmatigend spreken over hun vriendschappelijke omgang met God vervulde hem met verontwaardiging.”

„Vraag eens of deze lieden de geestelijke benauwdheden en goddelijke geboorteweeën hebben doorgemaakt, of ze door dood en hel zijn heengegaan. Als zij zeggen dat het bij hen allemaal glad en kalm en stichtelijk is toegegaan, moet je ze niet vertrouwen, al zouden ze zelfs beweren dat ze in de derde hemel zijn opgetrokken. Ze missen immers het teken van de Zoon des mensen: het kruis. Dat is een onbedriegelijke christelijke proefsteen en een betrouwbare onderscheider der geesten.”

Boekgegevens

”Luther op de Wartburg. Brieven in ballingschap”, drs. P. den Ouden; uitg. Den Hertog, Houten, 2014; ISBN 978 90 331 2501 0; 218 blz.; € 19,90.

Lees ook:

Lezing ds. P. den Ouden: Luther over Luther

www.wartburg-eisenach.de/frame_st.htm