Mede Titel: ”Marie Cornélie. Dagboek van haar reis naar het hof van Sint-Petersburg 1824-1825”
Auteur: Thera Coppens
Uitgeverij: Meulenhoff, Amsterdam, 2003
ISBN 90 290 7365 9
Pagina’s: 320
Prijs: € 24,50. In 1824 wandelt in deze tijd van het jaar de rijkste erfdochter van Nederland onder een mooie zon bij 7 graden onder nul door Sint-Petersburg. De rivier de Neva voert kleine blokjes ijs met zich mee. Er heerst een ijzige en bleke kou en de dag is maar nauwelijks van de grond gekomen of het duister valt alweer in. Maar ze kan het mosgroene Winterpaleis nog onderscheiden. Plotselinge veranderingen in het weer komen in de tsarenstad vaak voor. „De ijsblokjes komen uit het Ladogameer. Er wordt beweerd dat de rivier zonder deze ijsblokjes nooit zou bevriezen”, noteert ze in haar dagboek.

De puissant rijke erfdochter is freule Marie Cornélie van Wassenaer Obdam (1799-1850) en ze is met de prinses van Oranje en gemalin van prins Willem Frederik van Oranje, de Russische tsarendochter en grootvorstin Anna Paulowna, naar Sint-Petersburg gereisd. In kleine boekjes houdt ze in minuscuul handschrift een dagboek van haar tocht (1824-1825) bij. Alles wordt daarin opgetekend: de verveling aan het tsarenhof, de manier waarop de dames en heren zich opdoffen, de wreedheden uit die tijd en haar eigen leven, dat van een jonge vrouw vol verlangens.

Thera Coppens, auteur van tal van historische boeken, kwam al jaren op Kasteel Twickel in Delden en liep telkens tegen het portret aan van Marie Cornélie. „Tussen al die gezichten van de prachtige galerij bleef dat van Marie Cornélie me steeds bij. Iedere keer als ik in die zaal kwam, trok ik naar haar. Iets in dat gezicht zei me wat.” Het portret van J. B. van der Hulst uit 1830 siert nu de omslag van het jongste werk van Coppens: ”Marie Cornélie. Dagboek van haar reis naar het hof van Sint-Petersburg 1824-1825”.

Breed decor
Het dagboek van de dame in de paarse robe, met het in rolletjes opgekamde haar, werd vertaald door Aafke Brunt, archivaris van Kasteel Twickel, en Coppens schilderde daaromheen een breed decor, compleet met annotaties en historische verbindingen. Dat levert schitterende vergezichten op. Niet alleen het leven van Marie Cornélie wordt blootgelegd, maar ook het tsarenhof, de familie Van Oranje-Nassau en de verschillen tussen West- en Oost-Europa komen aan bod. De werkelijkheid van het begin van de negentiende eeuw bevat veel meer bizarre feiten en dramatiek dan een romancier zou kunnen bedenken, aldus een enthousiaste Coppens.

Bijna drie jaar deed ze erover om het dagboek uit de verf te krijgen. Ze voorzag de vertaling van het dagboek van synoniemen om het proza sprankelender te maken. Vervolgens situeerde zij de rijke erfdochter in haar tijd. Op die manier komt het verhaal van de Van Wassenaers en Nederland tot het vertrek van Marie Cornélie naar Sint-Petersburg aan de orde. Dan volgt er een stuk van het dagboek tot Sint-Petersburg en het relaas van de tsarenfamilie. Ten slotte handelt het boek over de terugkeer in Nederland en het tragische einde van Marie Cornélie en van Anna Paulowna die als laatste hoofdfiguur in haar eentje overblijft op Paleis Soestdijk.

Parfum
Geschreven teksten en brieven vormen het meest ideale bronnenmateriaal dat een schrijver zich maar kan denken en het dagboek van Marie Cornélie vormt daarop geen uitzondering. „Alle figuren die in het dagboek naar voren komen, zijn gepolijst door de historie. Zo’n Alexander de Eerste verschijnt bijvoorbeeld als een mooie man voor onze ogen. Marie Cornélie zet hem altijd menselijk neer. Ze heeft het erover dat hij zo doof is en dat hij -net als veel mannen van nu die te veel aftershave gebruiken- zich zo sterk parfumeert dat ze zijn spoor door heel het paleis kan volgen. Marie Cornélie ziet de man van de buitenkant. Ze weet niet dat hij zijn hele leven een gevoel heeft gehad dat hij boete moest doen, want door zijn toedoen was zijn vader vermoord en heeft hij zijn moeder weduwe gemaakt. Terwijl zijn vader een beest, een krankzinnige was. Maar het schuldgevoel was er niet minder om. En vooral omdat die moeder het beeld bleef ophangen dat hij een lieve en bekwame vader had gehad. Dergelijke dingen kun je niet uit het dagboek halen. Marie Cornélie kijkt tegen de buitenkant aan. Ze heeft niet het vermogen historisch zo ver terug te gaan. Maar het prachtige van een biografie is, dat je het begin en het einde van het leven van iemand kent. Je zweeft er als het ware als een adelaar boven en je weet hoe het afloopt.”

Uit het dagboek van Marie Cornélie komt naar voren dat er een enorme verveling heerste aan het tsarenhof in Sint-Petersburg. Logisch, licht Thera Coppens toe. „Als je voor alles een bediende hebt, hoef je nergens voor te bewegen. De rijke vrouwen in Sint-Petersburg steken amper een vinger uit of er staan vijf meisjes om ze heen, vaak arme telgen uit de familie, die een sjaal halen of een tasje. Die verveling veroorzaakte excessen, te veel drank en veel overspel.” De mode schreef strakke korsetten voor en daarom werd het hof bevolkt door mannen en vrouwen die zich vanwege het strenge rijgprotocol nauwelijks konden bewegen. „Alexander was groot en mooi, maar kon niet zitten. Maria Fjodorovna kon evenmin zitten en daarom liep ze almaar rond die tafeltjes. Achter de mooie schilderijen school een wereld van verrotting. Moet je de stank voorstellen van al die oude poeders en vieze parfums. Marie Cornélie heeft een Hollands gevoel voor properheid en durft dat te zeggen.”

Pruikentijd
„Nu de archieven van Sint-Petersburg zijn geopend, komt er enorm veel tevoorschijn”, vertelt Coppens, die voor haar werk al zo’n dertig jaar op het Koninklijk Huisarchief komt waar onder meer de correspondentie ligt van Anna Paulowna en haar moeder Maria Fjodorovna. „Het interessantst is onbekend materiaal te vinden. Daarom is het dagboek van Marie Cornélie een toevoeging aan onze kennis.”

Zelf werd Thera Coppens erg getroffen door de figuur van Marie Cornélie, omdat haar gedrag en toekomst zo bepaald was door de tijd waarin ze leefde. „Je ziet haar mee veranderen met de wereld. Ook die periode is er net als nu eentje geweest van gigantische veranderingen. Ze wordt geboren als de mensen pruiken dragen en als de Franse revolutie nog maar net heeft gezorgd dat de hoofden van de Franse koning en koningin zijn afgehakt. Als ze sterft heeft ze in de trein gezeten en is er een foto van haar gemaakt. Daardoor krijg je een goed beeld van een adellijke vrouw aan het begin van de negentiende eeuw.

De Franse Revolutie had in het Westen een einde gemaakt aan het klassenverschil. Voor de wet was iedereen gelijk. Als Marie Cornélie in Rusland aankomt, wordt ze geconfronteerd met lijfeigenschap en horigheid, een aangrijpend contrast met het Westen. Mensen zijn daar zo lang onderdrukt gebleven. Ze beschrijft de wreedheden tegenover „die zielen” en het uitzichtloze bestaan. Dat verklaart weer mede het heden. In Rusland wonen mensen die altijd geleden hebben. Een Russisch meisje vertelde mij dat haar grootouders het nooit goed hebben gehad, dat haar ouders ongelukkig zijn geweest onder het communisme en dat ze nu opnieuw ongelukkig zijn in Rusland. Ze hebben zich -bijna- neergelegd bij hun lot. Daarom vind ik wat er nu in Georgië gebeurt zo prachtig.”

Stiefmoeder
Als het dagboek ophoudt, begint er voor Marie Cornélie een onthutsend stuk van haar leven. Haar stiefmoeder Sophia Wilhelmina Petronella van Heeckeren van Kell had bepaald dat ze zou trouwen met haar neef Jacob Derk Carel van Heeckeren van Kell, die tien jaar jonger was dan de bruid en op het nabije Kasteel Ruurlo woonde. Op slinkse wijze kwam het omvangrijke familiekapitaal van Marie Cornélie van Wassenaer Obdam terecht bij de familie Van Heeckeren van Kell. Marie Cornélie protesteerde niet, want dat was not done voor een vrouw uit die tijd. „Ze was precies zo opgevoed als Maria Fjodorovna aan haar dochter schrijft. Anna: je moet de grootst mogelijke gelijkmatigheid tonen, je mag je niet laten gaan, je moet tevreden schijnen, je moet je opofferen voor je man en kinderen en dan alleen ben je een goede vrouw. Marie Cornélie schrijft dan: Ik heb mijn hele leven mijn best gedaan om tevreden te schijnen.”

Uit kleine uitlatingen van Marie Cornélie blijkt hoe haar man werkelijk leefde. Hij kocht schilderijen van 5500 gulden terwijl zij moest vragen of ze 100 gulden aan de armen mocht geven. Haar stiefmoeder was een goede opvoedster en een briljante hofdame voor Anna Paulowna. Aan de andere kant was ze een inhalige tante die zakelijk door roeien en ruiten ging. In het huwelijkscontract met de vader van Marie Cornélie eiste ze een formidabel salaris voor de opvoeding van haar stiefdochter.

Testament
Uiteindelijk kreeg Coppens zo’n medelijden met Marie Cornélie dat ze „bijna in tranen uitbarstte.” Want Marie Cornélie werd in het testament van haar stiefmoeder niet eens genoemd. Ze vroeg aan haar aangetrouwde nichtje of ze misschien vijf voorwerpen uit de nalatenschap van haar stiefmoeder mocht hebben en ze zei erbij dat ze er wel voor wil betalen. „De allerrijkste adellijke erfdochter van ons land werd gedwongen in gemeenschap van goederen te trouwen, wat ongebruikelijk was bij de adel. Haar man werd eerst even onterfd zodat de hele handel kon worden doorgeschoven naar haar man en diens toekomstige nazaten. Het is zo onthutsend en zo tragisch. Ze wordt heel laat wakker maar beseft dat het dan weinig zin heeft en legt zich erbij neer. Op haar ziekbed is ze zo zwak dat ze erin toestemt dat alles naar haar schoonfamilie gaat.”

In de Grote Kerk van Den Haag, schuin tegenover het Oude Stadhuis, bevindt zich de grafkelder van de Van Wassenaers. De Staten hebben er een baldakijngraf overheen gezet en daar staat een beeltenis op van haar voorouder Jacob van Wassenaer Obdam, de grote zeeheld. Marie Cornélie heeft dat in een vleugje van haar eigen unieke zelfbewustzijn laten restaureren. Terwijl haar stiefmoeder haar had verboden de naam Van Wassenaer te dragen, zette ze daar met grote letters op ”Dit is gerestaureerd door Maria Cornelia van Wassenaer Obdam uit dank voor haar grote voorouder.” Coppens: „Daar word ik telkens weer vrolijk van.”