De Britse premier David Cameron hield na de dood van Mandela een opvallende, religieus getinte toespraak. Volgens Cameron betekende het sterven van Mandela dat een van de felste lichten van deze tijd is gedoofd. Omdat hij heeft geleden voor vrijheid en gerechtigheid is de Zuid-Afrikaanse ANC-leider en oud-president een held van alle tijden, aldus Cameron. Door zijn passie en vergevingsgezindheid heeft hij miljoenen geïnspireerd.

Niet alleen Cameron maakte gebruik van religieuze taal om de betekenis van Mandela onder woorden te brengen. Toen James Harding, hoofd van BBC News, kritiek kreeg op het feit dat de storm van 5 december ondersneeuwde bij de berichtgeving over de dood van Mandela, was zijn antwoord: „Je hoeft niemand uit te leggen wat het belang van Mandela was. Hij was waarschijnlijk de belangrijkste staatsman van de afgelopen honderd jaar. Hij heeft begrippen als vrijheid, rechtvaardigheid en verzoening een nieuwe inhoud gegeven.” Ook Harding gebruikte dus Bijbelse taal.

In Nederland noemde NRC Handelsblad, een krant die Bijbelse taal doorgaans vermijdt en zelfs negeert, Mandela „een vertelling, een heilig en overgeleverd verhaal.” In de bijlage over Mandela viel verschillende keren het woord „messias.”

Transformatie

Mandela als messias; hij dankt die status mede aan het apartheidsbewind, waarvan hij 27 jaar gevangene was. „Wie hij was, steeg tussen 1963 en 1990 uit boven de werkelijkheid”, aldus zijn biograaf, Anthony Sampson.

Dat geldt niet alleen voor Mandela’s zelfbeeld, maar ook voor het beeld dat mensen van hem hadden. Bram Vermeulen, correspondent voor NRC Handelsblad, schreef vorige week dat Mandela in de gevangenis zijn messiaanse transformatie beleefde. Zo kreeg Mandela’s vrijlating volgens hem iets Bijbels: de verlosser keert terug op aarde. Of, met de woorden van het gebed van de rabbijn tijdens de herdenkingsceremonie: Mandela bevrijdde zijn volk uit het land van de ongerechtigheid.

Orthodoxe christenen zullen Mandela niet als messias beschouwen. Zij erkennen immers alleen Jezus als Messias. Wie een dergelijke titel voor Mandela te veel eer vindt, moet echter wel bedenken dat in de Bijbel niet alleen Jezus messias heet. David noemt koning Saul immers de gezalfde des Heeren. Een messias dus. Nog opmerkelijker is dat God de heidense koning Kores in Jesaja 45 „Mijn gezalfde” noemt. Blijkbaar biedt de Bijbel ruimte voor mensen die een messias zijn.

Vergeving

Is daarmee gerechtvaardigd Mandela een messias te noemen? Wie zijn autobiografie ”Long Walk to Freedom” leest, komt onder de indruk van het feit dat 27 jaar gevangenschap niet tot verbittering heeft geleid. Na zijn vrijlating predikt gevangene 466/64 geen wraak, maar verzoening. Dit blijft in de biografie van Mandela een opmerkelijk feit. Een punt ook waarmee hij andere mensen een spiegel voorhoudt. De man die zijn leven wilde opofferen voor de bevrijding van zijn zwarte landgenoten, bleek tevens bereid tot vergeving en tot overbrugging van tegenstellingen tussen blank en zwart.

Mandela bracht verzoening in de praktijk. Bij de eerste vrije verkiezingen in 1994 reikt hij aan het einde van een televisiedebat met president F. W. de Klerk zijn opponent de hand. Twee jaar later bezoekt hij, inmiddels zelf president van Zuid-Afrika, Betsy Verwoerd, de weduwe van apartheidsarchitect Hendrik Verwoerd.

Verzoening was Mandela’s handelsmerk. Al was dit tevens een onderdeel van zijn politieke spel. Die constatering betekent geen ontkenning van zijn goede bedoelingen, maar wel een relativering van zijn verzoeningspolitiek. Ook dan blijft nog staan dat hij geprobeerd heeft Zuid-Afrika te verenigen.

Heilige

Maar was Mandela, ondanks zijn streven naar verzoening en bevrijding, een messias? Zijn eerste vrouw, Evelyn Mase, wees die pretentie resoluut van de hand. Volgens haar kon een man die overspel pleegde en zijn vrouw en kinderen verliet, de messias niet zijn. „De wereld aanbidt Nelson te veel. Hij is maar een man.” Een man met bloed aan zijn handen, zij het indirect. Een man met verkeerde vrienden ook. Zijn vriendschap met Gaddafi, Fidel Castro en Arafat laat zich niet zomaar relativeren. Overigens kende Mandela zijn eigen fouten: „Ik ben geen heilige, tenzij een heilige iemand is die het blijft proberen.”

Echter, niet een evaluatie van Mandela’s politieke betekenis geeft het antwoord op de vraag of hij een messias was. Wie religieuze taal gebruikt, zal deze moeten ijken bij de bron. Weliswaar heten Saul en Kores ook messias. Zij dragen die naam echter alleen voor zover ze opgenomen zijn in Gods heilsplan. Saul als leider van Israël, Kores als de koning die de ballingen uit Babel hun vrijheid teruggeeft. In die rij past Mandela niet, om de eenvoudige reden dat het hem alleen om aardse vrede, gerechtigheid en verzoening ging.

Advent

De waardering van Mandela laat intussen zien hoe gemakkelijk Bijbelse taal seculariseert. Juist begrippen als vrede, gerechtigheid en verzoening krijgen buiten het Bijbelse taalveld een pseudoreligieuze betekenis. In dit rijtje past ook de titel messias. Dat een geseculariseerd messiasbegrip al dicht bij Jezus voorkomt, blijkt bij de discipelen. Zij verwachtten immers aanvankelijk ook een messias als een sterke leider die aardse bevrijding moest brengen.

De echte betekenis van het begrip messias is alleen bij Jezus Christus te vinden. Vrede, gerechtigheid en verzoening zijn voor Hem geen zaak van aardse politiek. Ze staan in het teken van het koninkrijk van God. Jezus geeft niet alleen aardse bevrijding, maar eeuwige bevrijding uit de macht van zonde en dood.

Morgen is de dag van Mandela’s begrafenis. Dit dwingt om hem tot menselijke maat terug te brengen. Hij was geen messias. Hoewel hij in sommige opzichten een lichtend voorbeeld was, toch is zijn licht in deze wereld gedoofd. Morgen is ook de dag van Jezus’ opstanding. Hij is de Messias. In deze weken van advent gedenkt de kerk dat Hij als Licht der wereld reddend is verschenen. En Zijn licht dooft nooit.