zegt neen op de vraag of de Reformatie het begin was van de secularisatie. Dat neen durft hij echter niet zo stellig uit te spreken als het gaat om de vraag of de secularisatie geen invloed heeft op reformatorische christenen. Wellicht herkent een trouwe lezer van deze krant de kop ”De Reformatie is het begin van de secularisatie”. Ik trof hem als stelling aan in het RD van 27-10. Hij werd becommentarieerd door prof. dr. S. Griffioen en dr. J. W. Sap. Beide wetenschappers gaven een interessante toelichting op deze stelling.

Begrip
Ik wil me niet mengen in de discussie die in dat nummer van de krant is gevoerd. Het enige wat ik zou willen opmerken als aantekening bij de commentaren, is dat we de begrippen helder moeten definiëren. Weet waarover je het hebt, anders wordt de verwarring alleen maar groter.

Het is interessant om na te gaan wat de Christelijke Encyclopedie (tweede druk, 1966) allemaal onder het lemma secularisatie vertelt. Vijf nogal verschillende betekenissen worden, met de woordvoerders ervan, opgesomd. Ik ben benieuwd wat er in de aangekondigde, totaal herziene derde druk over dit begrip gezegd gaat worden. We moeten nog even wachten.

Wat mij betreft zou ik secularisatie vooral willen opvatten als het onttrekken van denken en doen, van handelen en spreken aan de invloed en het gezag van Gods openbaring. Ik begrijp heel goed dat men in plaats van openbaring ook kan zeggen: godsdienst. Daarmee zou dan niet speciaal het christelijk geloof zijn bedoeld, maar elke vorm van godsdienst.

Vanuit de geschiedenis van ons land -daar mogen we in spreken en schrijven toch nog wel mee rekenen, om niet te zeggen dat we ervan uit mogen gaan- is dat het christelijk geloof. Secularisatie wil dan zeggen dat dat geloof in het publieke leven niet meer meetelt; er niets meer toe doet! Het is een zaak van een voorbije tijd.

Leegte
De leegte die dit afgezworen en verdwenen geloof achterlaat blijft niet oningevuld. Integendeel. Die wordt gevuld met het autonome denken van de mens. Vandaar dat de secularisatie haar grote stootkracht heeft gekregen vanuit de Verlichting - die vorm van denken waarin de mens zich autonoom waant; in elk geval met God niet meer rekent.

Ik gebruikte het woord stootkracht. De Verlichting is immers niet de bron van de secularisatie. Wil men die in Europa opsporen, dan moet de naam van Descartes genoemd worden. Maar wat Descartes verkondigde, bleef toen tot een kleinere kring beperkt. De Verlichting heeft de secularisatie vleugels gegeven en haar Europabreed gemaakt en ten slotte wereldwijd.

Reformatie
Nu staan we voor de vraag hoe we de Reformatie moeten zien in relatie tot de secularisatie.

Ik denk dat het karakteristiek voor onze tijd is dat ook onder reformatorische christenen de vraag besproken wordt of we de Reformatie niet als het begin van de secularisatie moeten zien. Laat ik duidelijk mogen zeggen dat ik er op zichzelf geen moeite mee heb dat dit thema als een vraag in discussie komt.

Ik trek vanuit deze probleemstelling een heel kort lijntje naar de huidige situatie van reformatorische christenen in ons land. Ik denk aan de drukbezochte discussiebijeenkomsten over het gebruik van de moderne media. Hebben we in dat verschijnsel niet de dynamiek van de secularisatie te zien? Dan kan de vraag niet uitblijven: Is deze doorwerking van de secularisatie niet met de verbreiding van de Reformatie gegeven? De lezer voelt aan: het gaat mij niet om begripsmatige bespiegelingen. Het gaat mij om helderheid van denken en om het trekken van duidelijke lijnen.

Volstrekt anders
Het zou naar mijn oordeel een totale vertekening zijn van de Reformatie, van haar boodschap en haar erfgoed, als men de secularisatie tot haar zou herleiden. De Reformatie is immers opgekomen voor de zeggenschap van God over het leven van mensen. Wij beschikken niet zelf over ons leven (toen in de zestiende eeuw niet en nu evenmin) - God heeft zeggenschap over ons leven. Hij oefent Zijn gezag (dat is immers Zijn zeggenschap) door Zijn Woord en door de Heilige Geest. Dat is de breedte van de boodschap van de Reformatie: God is de Eerste en heeft het over ons leven in alle lagen en geledingen te zeggen.

De kern van die godsheerschappij is de redding door Jezus Christus. Hem is immers, betuigde Hij Zelf direct voor Zijn hemelvaart, gegeven alle macht in hemel en op aarde. Dat wil ook zeggen dat het leven, in zijn breedte en lengte, in zijn hoogte en diepte, onder Zijn heerschappij valt.

De secularisatie is de ontkenning van deze universele heerschappij. De secularisatie betekent de afwerping van die heerschappij. In de lege plaats zet de mens zichzelf. Hij ontwerpt zijn eigen normen en praktiseert die in het leven van alle dag, buitenshuis en binnenshuis. Zo gezien is het volstrekt onjuist om te zeggen dat de Reformatie het begin van de secularisatie is.

En toch, zijn we er met deze ontkenning? Moet een scherp opmerker niet vaststellen dat ook het reformatorische leven de invloed van de secularisatie ondergaat? Kunnen we het volhouden om Reformatie en secularisatie zo van elkaar te scheiden als ik hierboven heb gedaan?

En toch
Ik gebruik deze beide woorden nog eens. Want we zijn er niet met een heldere formulering. Die is dringend nodig. We komen er alleen uit als woorden ook in de praktijk verwerkelijkt worden. Daarom is het mij nu te doen.

Beleven we als reformatorische christenen de heerschappij van Jezus Christus over de volle breedte van het leven; dus binnenshuis en buitenshuis, niet alleen zondags maar ook door de week?

Of brengen we een scheiding aan?Voor het godsdienstig terrein van ons leven, en dan vooral voor de zondag, belijden en beleven we de heerschappij van het Evangelie. Daarnaast, door de week, buitenshuis, in werktijd en ontspanning, gaan we onze eigen weg.

Ik formuleer het nu heel kort: Dan is een stuk van het leven van reformatorische christenen geseculariseerd. Ze gaan er hun eigen gang en vragen niet naar Gods wil en wet. De vraag is dus, in hoeverre, ook in de prediking zondags, het volle leven getrokken wordt onder de heerschappij van Christus. Of hebben we Hem alleen nodig als de Zaligmaker voor onze ziel? Dan ontstaat er een tweedeling die de secularisatie bevordert.

Hier zullen we aan zelfonderzoek moeten doen. Zijn we daartoe bereid?

De zojuist genoemde tweedeling kan zich ook nog op een andere manier in ons leven voordoen. Daarvoor gebruik ik de termen buitenkant en onderkant. Met buitenkant bedoel ik dat wat zichtbaar is en wat hoorbaar is. Wat mensen van ons waarnemen. Met onderkant doel ik op wat voor oog en oor verborgen wordt gedaan.

Zijn we mensen uit één stuk? Mensen die niet alleen zeggen hoe het moet, maar ook dienovereenkomstig handelen? Om een hedendaagse term te gebruiken: We zijn toch niet mensen met een verborgen agenda? Ze weten goed hoe het moet, maar ze doen er niet naar, in alle lagen en geledingen van hun bestaan. Ze beogen iets anders dan ze met hun belijden beweren.

Dan is het ook de vraag of we elkaar aan deze tweedeling die een scheiding betekent, herinneren. En of we daarover ook met elkaar willen spreken. Naar mijn gedachte is dat dringend nodig.

Soms vrees ik dat we de problemen wel signaleren, maar niet eerlijk onder ogen willen zien. Signaleren moet immers uitlopen op zich bekeren.

Gebrokenheid
Daarom aan het slot nog eens de vraag: Is de Reformatie het begin van de secularisatie? Wat het wezen van deze beide bewegingen betreft, zeg ik van harte neen!

Dat neen durf ik niet zo stellig en duidelijk uit te spreken als het gaat om de vraag of de secularisatie geen invloed heeft op reformatorische christenen. Om die vraag te beantwoorden zijn eerlijk zelfonderzoek en ook onderling gesprek en een heldere evangelische prediking nodig.

Ik eindig niet zonder gewezen te hebben op de gebrokenheid van het christenleven. Niemand van ons is zonder zonde; dus ook niet immuun voor de invloed van de secularisatie. Het maakt echter een groot, ja wezenlijk verschil, of men dit met smart onderkent en zich ertegen verzet, dan wel of men de secularisatie laat doorsijpelen in het leven van enkeling en gemeenschap.

De auteur is ethicus en emeritus hoogleraar van de Christelijke Gereformeerde Kerken.