Wat hebben Angela Merkel, Friedrich Nietzsche en Gudrun Ensslin gemeen? De wiegjes van de bondskanselier, de filosoof en de RAF-terroriste stonden in een Duitse pastorie. De Evangelische Kerk van Duitsland (EKD) toont samen met de Internationale Martin Luther Stiftung in de zeer uitgebreide expositie ”Leben nach Luther” hoe verweven het domineeshuis is met de Duitse cultuur.

Namens de Lutherstichting was de Nederlandse hoogleraar prof. dr. H. J. Selderhuis uit Apeldoorn betrokken bij het opzetten van de tentoonstelling. „Wat de expositie mooi laat zien, is de rol van de predikant in de Duitse geschiedenis. Zeker in kleinere dorpen was die vaak een soort burgemeester. Dat kennen wij veel minder in onze calvinistische traditie. In Nederland is er de kerkenraad die wat meer balans geeft.”

Prof. Selderhuis ziet de invloed van de lutherse traditie vandaag de dag nog terug. „Kijk eens naar de belangrijke Duitse talkshows op zondag, daar schuift rustig een predikant aan voor een serieus gesprek. In Nederland gebeurt dat niet in die mate.”

Volgens de hoogleraar zet de expositie de bezoeker –en zeker ook de Nederlandse– aan het denken. „Dat doet het DHM graag, en dat waardeer ik wel.”

Toga

In een glazen vitrine hangen diverse ambtsgewaden van predikanten. Van een vrij traditionele zwarte toga tot een bijna rooms-katholiek gewaad waarop het ”Lam Gods” inclusief aureool is geborduurd. Daartussenin een chic uniform uit de tijd van Napoleon en een mosgroen pak, waarbij alleen het kruisje op de cowboyhoed verraadt dat het voor een dominee is bedoeld en niet voor een jager.

In diezelfde ruimte hangen schetsen voor zowel vrouwelijke als mannelijke predikanten. Elegante toga’s uit de jaren vijftig die in een deftig Frans modeblad niet zouden misstaan. „In Duitsland heeft de discussie rond de vrouw in het ambt een heel andere ontwikkeling gehad dan in Nederland”, vertelt prof. Selderhuis. „Al na de oorlog werd de vrouw op de kansel een bekend fenomeen. Het veranderde ook de rol van de predikant. In Duitsland is een dominee met een duobaan geen vreemd verschijnsel. De predikant als zzp’er, terwijl de functie van origine meer op die van een ambtenaar lijkt.”

Pastorie

De tentoonstelling laat mooi zien hoezeer de pastorie het middelpunt was van de Duitse samenleving. „In de pastorie kon je met al je problemen terecht”, zegt prof. Selderhuis. „Zwervers klopten aan bij het grote huis naast de kerk. Grote kans dat ze te eten kregen van de domineesvrouw.”

Het brengt de Apeldoornse kerkhistoricus meteen op een puntje van kritiek op de expositie. Liever had hij behalve de lutherse pastorie ook een rooms-katholieke en een calvinistische gezien. „De verschillen zijn interessant. Een rooms-katholieke woning is een stille plek, er lopen geen kinderen rond. Een lutherse pastorie heeft meer de rol van een dorpshuis, waar mensen met hun sociale noden terechtkonden. Bij de calvinisten ligt de focus veel meer op de geestelijke nood, de pastorale zorg.”

De predikant ging zijn gemeente niet alleen voor in de Bijbel, maar hoedde zijn kudde ook op het gebied van een christelijke levensstijl, onderwijs, literatuur, filosofie en wetenschap. Zo laat de tentoonstelling werken zien van predikanten die fervente vogelaars waren of cultuurhistorische boeken schreven. Interessant ook zijn schilderijen van lutherse kerken in Scandinavië. Een openluchtdienst in een fjord of foto’s van missionarissen in Afrika van meer dan honderd jaar geleden. Een toga in de tropen.

Hakenkruis

Ook de schaduwkanten van de Duitse geschiedenis worden belicht. Hoewel bekende verzetsstrijders zoals Dietrich Bonhoeffer nog steeds een grote naam hebben, was de christelijke beweging die enthousiast met de nazi’s meedeed veel groter. Onder de naam Deutsche Christen (DC) predikten ze een antisemitische en racistische ideologie. Achter de kansel hing het christelijke kruis met daarover het hakenkruis. Beklemmend zijn de foto’s van een synode waar predikanten de rechterarm opheffen ter ere van de Führer.

Het communisme had na de Tweede Wereldoorlog eveneens een grote invloed op de Oost-Duitse kerk. Ook hier is de tweedeling te zien van christenen die zich aan de DDR aanpasten en zij die ertegen in opstand kwamen. De huidige Duitse president en voormalig predikant Joachim Gauck is hier een goed voorbeeld van. De vader van bondskanselier Merkel speelde als predikant in Oost-Duitsland ook een belangrijke rol. Tegelijk kwam in die tijd van de Koude Oorlog heel sterk juist vanuit de Duitse kerken de vredesbeweging op.

Al die interessante, curieuze, mooie en donkere kanten van de kerk krijgt de bezoeker pardoes op zijn bordje. Een bezoek aan de imposante permanente expositie van het museum, gehuisvest in het voormalige Berlijnse arsenaal, kan gerust een andere keer aan bod komen.

De tentoonstelling ”Leben nach Luther. Eine Kulturgeschichte des evangelischen Pfarrhauses” is tot 2 maart te zien in het Deutsches Historisches Museum (Sonderausstellungen), Unter den Linden 2, Berlijn (Duitsland). Dagelijks geopend van 10.00 tot 18.00 uur (behalve op 24 december).

>>dhm.de/ausstellungen/pfarrhaus