Er zou geëxperimenteerd moeten worden met ‘bijzitters’, naast professionele rechters. Dat vindt een werkgroep van de Teldersstichting, het wetenschappelijk bureau van de VVD. Maandag presenteerde de stichting het document ”De legitimiteit van de rechterlijke macht. Ideeën voor behoud en versterking”. Minister Opstelten (Veiligheid en Justitie) liet weten weinig voor zo’n lekenexperiment te voelen. Hij heeft naar eigen zeggen weliswaar geen principiële bezwaren, maar de rechters in ons land zijn goed en er is nu ook weer geen vertrouwenscrisis. Onlangs pleitte Wouter van den Bergh, oud-vicepresident van de Amsterdamse rechtbank, in Trouw eveneens voor lekenrechtspraak.

Moeten in ons land, waar alleen beroepsrechters opereren, ook burgers een vinger in de pap krijgen? Prof. mr. Theo de Roos, emeritus hoogleraar strafrecht aan de universiteit van Tilburg, publiceerde in 2006 in opdracht van de regering het rapport ”Is de invoering van de lekenrechtspraak in de Nederlandse strafrechts­pleging gewenst?” Daarin beschrijft hij de rechtssystemen in diverse buurlanden. De ons om­ringende landen hebben –een vorm van– juryrechtspraak.

Het ontstaan van juryrechtspraak in verschillende landen houdt verband met politieke omstandigheden, betoogt De Roos. „Een jury zet zich af tegen autoritaire regimes. Burgers willen inspraak. In Amerika ontstond het jurysysteem als reactie op het bewind van de Engelse koning. België voerde in 1830 lekenrechtspraak in, om zich af te zetten tegen koning Willem I. In het Oostblok is na de val van de Muur in diverse landen een vorm van lekenrechtspraak ingevoerd. Al in de oudheid werden burgers betrokken bij de belangrijke staatstaak van de rechtspraak. In het proces tegen Socrates stemde het volk over zijn schuld.”

Wat is het voordeel van jury­rechtspraak?

„Er is sprake van democratische participatie. De bevolking wordt betrokken bij de rechtspraak. Dat is een sympathiek uitgangspunt. Een vonnis kan winnen aan legitimiteit en geloofwaardigheid als het volk betrokken is bij de rechtspraak. Bedenk wel dat in alle rechtspraaksystemen waarbij burgers inbreng hebben, ook altijd beroepsrechters een rol spelen, en daarnaast de aanklager en advocaat. In een land als Duitsland zijn lekenrechters tevreden over hun rol. Professionele rechters in Duitsland daarentegen twijfelen aan de toegevoegde waarde van de lekenrechters.”

U beschrijft in uw rapport dat bij lekenrechtspraak de leken niet altijd een getrouwe afspiegeling vormen van de samenleving.

„In een land als Denemarken zie je dat allochtonen ondervertegenwoordigd zijn in de lekenrechtspraak. Je kunt het nooit helemaal spic en span krijgen. In de Europese lekenrechtspraak is de blanke, oudere mens oververtegenwoordigd. Een jury kan onhandig, eenzijdig zijn samengesteld. Dat was het geval in de zaak van de zwarte Amerikaan Rodney King. Toen hij in 1991 door de politie van Los Angeles werd aangehouden, constateerden agenten dat hij had gedronken en pillen had geslikt. De vier agenten zeiden zijn houding te interpreteren als dreigend. Ze sloegen King in elkaar. Een man die vlakbij woonde filmde dat. Het filmpje ging heel Amerika door. De jury bestond uit blanke mannen van rechtse signatuur, afkomstig uit een dorpje bij Los Angeles. Ze spraken de vier agenten vrij. Daarop ontstonden enorme rellen in Los Angeles. Besloten werd tot een nieuwe procedure, bij een federaal gerechtshof. Daar werden alsnog twee van de vier agenten veroordeeld.”

Het samenstellen van een jury kan een forse klus zijn, schetst De Roos. „In België wordt bij ernstige strafzaken een hof van assisen samengesteld. Elke zaak kent een eigen hof van assisen. De samenstelling van de jury is een kostbare en tijdrovende zaak. Eerst worden er zo’n zestig leken opgeroepen. Sommige mensen komen gewoon niet opdagen. Uit de groep moeten twaalf mensen worden gekozen, plus nog eens twaalf reserve­leken, omdat bij de uiteindelijke samenstelling van de jury een aantal lekenrechters kan worden gewraakt. Dat kan mét en zonder opgaaf van redenen geschieden. In een land als Duitsland geldt een ander systeem. Daar worden leken voor vier jaar benoemd.”

Is het een nadeel dat leken mogelijk niet deskundig genoeg zijn?

„Ik vind dat maar een betrekkelijk nadeel. Leken wegen bewijs en beoordelen rapportages van deskundigen niet per definitie op minder goede wijze dan beroepsrechters. Binnen een jury wordt bijvoorbeeld met twaalf mensen over het bewijs gediscussieerd. Als het gaat om bijvoorbeeld forensische technieken moeten ook professionele rechters, net als de leken, zich laten voorlichten.”

Bij lekenrechtspraak kan een zaak lang duren, omdat lekenrechters van tevoren geen dossierstukken krijgen.

„Met de behandeling van een moordzaak is in bijvoorbeeld België veel meer tijd gemoeid dan in Nederland. In Nederland kan een juridisch eenvoudige moordzaak bij de rechter in anderhalf uur zijn afgedaan. In België gaat er algauw een week overheen. Dat zijn enorme verschillen.”

Kan het zijn dat leken minder beslagen ten ijs komen, omdat ze van tevoren geen dossierstukken krijgen?

„Een zaak wordt punt voor punt doorgeploegd. Het kan ook een voordeel zijn dat mensen de informatie fris van de lever krijgen. Je bent dan onbevangen. Als je van tevoren al stukken inziet en nog geen verdachte gezien hebt, kun je een tunnelvisie ontwikkelen.”

U constateert dat jurysystemen in de verschillende landen niet ter discussie staan.

„In een land als Amerika vinden ze het belachelijk dat wij in Nederland geen juryrechtspraak kennen. Juryrechtspraak zit de Amerikanen in de genen, ze beschouwen het als een fundamenteel onderdeel van de democratie dat het volk een stem heeft in de rechtspraak. Ze zijn als het ware populistisch, en dat bedoel ik niet onaangenaam. In het land worden rechters en aanklagers gekozen.

In Nederland heerst een heel andere cultuur, er is weinig corruptie, vanouds is er behoorlijk wat vertrouwen in de overheid en de rechtspraak. Een gerechtelijke dwaling als de Schiedammer parkmoord (waarbij iemand ten onrechte werd veroordeeld, JV), doet daar niet aan af. Er heerst in ons land een gouvernementele traditie.

Soms is er wel kritiek op juryrechtspraak, en verandert er wat. Voorheen motiveerde het hof van assisen in België zijn beslissing niet, door een uitspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens is daar verandering in gekomen.”

Is een leek gevoeliger dan beroepsrechters voor theatrale trucs van een verdachte?

„Juridische professionals gebruiken dat vaak als hoofdargument om zich te keren tegen lekenrechtspraak. Maar vergeet niet dat een jury met bijvoorbeeld twaalf mensen naar een zaak kijkt. Ook een beroepsrechter kan door emoties worden geleid. We zijn tenslotte allemaal mensen. Het is wel zo dat onderzoek uitwijst dat jury’s soms compassie hadden met verdachten tegen wie wel degelijk keihard bewijs bestond. Dan gaat het bijvoorbeeld om mede­lijden met een vrouw die haar man uit wanhoop heeft vermoord, terwijl duidelijk is geworden dat die man zijn vrouw altijd heeft mishandeld.”

Zijn leken bestand tegen druk vanuit criminele hoek?

„De kans bestaat dat een van de juryleden chantabel is. Maar het is heel onaannemelijk dat bijvoorbeeld de andere elf zich allemaal onder druk laten zetten.”

Als Nederland al een lekenstelsel zou moeten kiezen, dan zou het het Duitse systeem moeten zijn, bepleitte u in 2006.

„Het Duitse systeem zou nog het makkelijkst in het Nederlandse systeem zijn in te passen. Maar op dit moment zie ik geen aanleiding om in Nederland een vorm van lekenrechtspraak in te voeren. Je haalt je heel veel op je hals. Het is een gigantische operatie. ”

Beperkt aantal zaken

Tal van landen kennen leken­rechtspraak, ook wel juryrechtspraak genoemd. Altijd zijn er ook professionele juristen bij betrokken. Lekenrechtspraak vormt in de diverse landen overigens maar een zeer beperkt aandeel van de strafrechtspraak. In België bijvoorbeeld wordt amper 1 procent van de strafzaken afgedaan via lekenrechtspraak.

Enkele voorbeelden van jury­rechtspraak.

België: het hof van assisen bestaat uit drie beroepsrechters en een jury van twaalf gezworenen. Alleen de jury bepaalt of iemand schuldig is. De rechter en de jury samen bepalen de hoogte van de straf.

Duitsland: lekenrechtspraak vindt in Duitsland plaats in zowel het Amtsgericht als het Landgericht. De lekenkamer bij het Amtsgericht (het Schöffengericht) is samengesteld uit één beroepsrechter, die tevens optreedt als voorzitter, en twee lekenrechters. Ook bij het Landgericht is telkens sprake van een combinatie van beroepsrechter(s) en lekenrechters. Rechter en leken beslissen samen over de mate van schuld en de hoogte van straf. Lekenrechters worden voor vier jaar benoemd.

Engeland: De jury bestaat uit twaalf gezworenen. De zitting wordt geleid door een beroepsrechter. De jury beslist over de vraag: schuldig of niet schuldig. De rechter beslist in principe over de straftoemeting. De jury beslist bij voorkeur eenstemmig, maar minimaal met een meerderheid van tien tegen twee.