”De Grote Bosatlas” en ”De wereld volgens de Bosatlas”
Uitgeverij: Wolters-Noordhoff, Groningen, 2003
ISBN 90 01 12196 9
Pagina’s: 264 en 218
Prijs: € 54,95 en € 34,95 (samen € 59,90). Het is veel meer dan een boek. Het is een wereldbeeld, een interpretatie van de geschiedenis, een encyclopedie. De Bosatlas. In Nederland gingen er sinds 1877 maar liefst 3 miljoen exemplaren van over de toonbank. Volgens de uitgever werden er in diezelfde tijd alleen meer Bijbels verkocht. „Je kunt gerust stellen dat de drie bestverkochte boeken in Nederland al tientallen jaren de Bijbel, de Bosatlas en het woordenboek van Van Dale zijn”, aldus uitgever drs. Peter Vroege.

Wie een Bosatlas ziet, moet erin bladeren. Dat kan bijna niet anders. Het kloeke boek met de harde kaft en de heldere kleuren schreeuwt erom. En wie begint met bladeren, die stopt zomaar niet. Geen ander boek geeft de mogelijkheid om een reis om de wereld te maken vanuit je luie stoel. En wat voor een reis. Werelddelen, landen, volken, ze komen voorbij terwijl je je geen centimeter hoeft te verplaatsen. „Het is bekend dat vroeger in het communistische Polen naar verhouding veel reisgidsen werden verkocht”, vertelt Johan Russchen, hoofd cartografie bij Wolters-Noordhoff en al meer dan dertig jaar verknocht aan de Bosatlas. „Echt reizen konden de mensen niet, dus lazen ze maar veel over andere landen zodat ze toch het gevoel hadden dat ze er geweest waren.”

Wie De Grote Bosatlas in huis haalt, hoeft verder de deur niet meer uit. Of je nu naar het Verre Oosten, Amerika, Afrika of Limburg wilt, de Bosatlas geeft het je allemaal op een presenteerblaadje. Heldere kleuren en overzichtelijke kaarten die toch bol staan van de informatie. „Het leidende principe voor Bos was dat leeg lijkende kaarten het best in het geheugen blijven hangen”, vertelt Vroege. „En nog steeds is de kunst van het weglaten het handelsmerk van De Grote Bosatlas. Een kaart waarop te veel informatie is afgebeeld, verliest haar transparantie en inzichtelijkheid.”

Leraar aardrijkskunde

De man die zijn naam verbond aan de atlas was Pieter Roelf Bos. Hij werd op 19 februari 1847 geboren in Groningen. Zijn vader was onderwijzer aan het plaatselijke Doofstommeninstituut. Pieter Roelf ging naar de Rijkskweekschool. Van 1872 tot 1875 was hij leraar Nederlands en aardrijkskunde aan de Rijks-HBS te Warffum. Daarna werd hij leraar aardrijkskunde aan de Rijks-HBS te Groningen.

In 1876, Bos was toen 29, verscheen bij J. B. Wolters zijn ”Beknopt leerboek der aardrijkskunde”. Bos schrijft dan: „Naar mijne bescheiden mening zal dit werkje o.a. kunnen worden gebruikt op hoogere burgerscholen met driejarigen cursus, door kweekelingen en op scholen voor uitgebreid lager onderwijs.” Slecht een jaar later, in 1877, verscheen de eerste editie van ”Bos’ schoolatlas der geheele aarde”.

Bos en zijn vrouw woonden aanvankelijk aan de Sint-Walburgstraat en later aan de Nieuwe Boteringestraat in Groningen. Beide huizen lagen op een paar minuten lopen van de hbs aan de Grote Kruisstraat en uitgeverij Wolters aan de Oude Boteringestraat. Vanuit dit gebied van minder dan een vierkante kilometer bracht ”meester Bos” zijn wereld in kaart en daarmee die van vele generaties Nederlanders.

In 1968 al werd de mijlpaal van 1 miljoen verkochte exemplaren bereikt. Nu, in 2003, gingen er van de atlas die naar Bos is genoemd in Nederland zo’n 3 miljoen exemplaren over de toonbank. Tijd voor een feestje, vindt uitgever Wolters-Noordhoff in Groningen. En dus is er een boekenpakket op de markt gebracht van de 52e editie van ”De Grote Bosatlas” en ”De wereld volgens de Bosatlas”. De uitgever verlaagde de setprijs voor deze collector’s items met 30 euro, zodat iedereen nu voor 59,90 euro de twee lijvige boekwerken kan aanschaffen.

Gefilterd

Russchen legt uit dat de Bosatlas al vanaf 1877 heeft bijgedragen aan het wereldbeeld van de Nederlander. „Eigenlijk is dit niet alleen een atlas, dit is een encyclopedie die een heel brede dwarsdoorsnee geeft van wat er gebeurt. Daarbij weerspiegelt iedere nieuwe editie niet alleen de veranderingen in de wereld en de samenleving, maar ook in het onderwijs. Omdat wij een schoolatlas uitgeven, zijn we genoodzaakt heel dicht bij de behoeften te blijven die het onderwijs heeft.” Hij klopt enthousiast op de dikke kaft van de gloednieuwe atlas: „Dit is op de eindexamens een naslagwerk.”

Het maken van een atlas der gehele wereld, om in het jargon van meester Bos te blijven, is een secuur werk. „Noem het een indikkingproces”, legt Russchen uit. „Je verzamelt als redacteur informatie over bepaalde landen en werelddelen en die gegevens moeten door een trechter om gefilterd op een kaart te worden vastgelegd. Daarbij is er natuurlijk altijd weer de vraag welke landen er nu wel en welke niet in de atlas moeten worden opgenomen. De atlas moet namelijk de informatiebehoefte van de lezers afdekken, maar ook rekening houden met het onderwijsprogramma. We moeten goed beseffen dat we als Nederlanders niet allemaal op hetzelfde niveau in de hele wereld geïnteresseerd zijn. Wij hebben ook contacten met het onderwijs om te zien welke informatiebehoeften ze daar hebben. Er is een constante wisselwerking tussen de makers van de atlas en het onderwijs. Zo is er in het onderwijsprogramma een thema ”Politiek en ruimte”. Wij mogen dat invullen. In de nieuwste Bosatlas hebben we daarvoor het thema ”Koerden” gekozen. Dat is actueel. Ook Nigeria is zo’n thema. We laten zien dat dat niet zomaar een land is, maar dat er wel 300 volkeren wonen. In dat opzicht zijn we als makers van de atlas trendsettend.”

Hoewel de makers en samenstellers van het naslagwerk een zekere vrijheid hebben, zijn er grenzen. Russchen: „We vragen wel eens aan onderwijzers wat ze doen met de kaart van Indonesië. Niets, hoor je dan. Maar als we zeggen dat we hem de volgende keer niet meer opnemen, dan zijn ze tegen. Dat land is verbonden met onze geschiedenis, dat moet erin staan.”

Hetzelfde geldt voor Israël. „Dat is geen thema in het onderwijsprogramma, maar waag het niet om een atlas uit te brengen zonder een kaart van Israël. Mijn vroegere baas zei altijd: „Degene die de kaart van Israël eruit haalt, mag ook alle telefoontjes daarover beantwoorden.” Dat kan dus niet.”

Het is juist het kleine Israël dat de makers ook nog op andere manieren voor problemen stelt. Want een kaart maken, is ook een vorm van interpretatie. Russchen: „Wij brengen de atlas ook uit in een aantal andere landen. In Zweden bijvoorbeeld vermelden wij niet Jeruzalem, maar Tel Aviv als hoofdstad van Israël. Jeruzalem is betwist en de regering van Zweden gaat daar heel nauwkeurig mee om en kiest dus voor Tel Aviv als hoofdstad. Dat moeten wij als makers honoreren.”

Grensgebied

Zowel Russchen als Vroege benadrukt echter dat je als samensteller van een atlas nooit verder kunt gaan dan aangeven dat een bepaald gebied betwist is. Vroege: „Van de ongeveer 200 zelfstandige landen op de wereld, hebben er zo’n 130 een grensconflict. Dat kun je duidelijk maken, maar je kunt geen partij kiezen. Maar ook dat aangeven is natuurlijk niet altijd even makkelijk. Zo geven we in Israël de Westelijke Jordaanoever aan als ”Bezet gebied”. Volgens sommige mensen kies je daarmee. De zwarte thuislanden in Zuid-Afrika hebben we nooit als echte landen op de kaart gezet, maar we hebben wel aangegeven waar ze lagen. Het is niet altijd eenvoudig om daarin een goede keus te maken.”

En voor wie het na 3 miljoen exemplaren van de Bosatlas nog niet wist: Ook de voormalige Nederlandse kolonie Suriname heeft een betwist gebied. Op de kaart van dat land is er zowel in het zuidwesten als in het zuidoosten een stippellijn te zien. Het ’betwiste’ gebied hoort volgens Suriname en Nederland bij Suriname en volgens de rest van de wereld bij Guyana. Over een eigen visie op de wereld gesproken.