Velen hebben het geprobeerd, en altijd is de uitkomst dat het maar ten dele gelukt is. De rijkdom van het Boek der boeken is niet in een menselijk geschrift te vatten. Toch is het mooi dat een team van oudtestamentici opnieuw een poging waagt. De schrijvers zijn afkomstig uit Nederland (Christelijke Hoge­school Ede), België (Evangelische Theologische Faculteit te Leuven), Duitsland en de Verenigde Staten.

In Nederland is sinds 1966 geen dergelijk veelomvattend boek meer geschreven. In dat jaar schreef Th. C. Vriezen de laatste editie van zijn ”Hoofdlijnen der theologie van het Oude Testament”. Daar staat tegenover dat er de laatste decennia keer op keer een ”Theology of the Old Testament” verschijnt in de Angel­saksische wereld. Valt er aan deze reeks boeken nog iets nieuws toe te voegen?

Deze vraag kan volmondig met ja beantwoord worden. Het nieuw verschenen werk heeft een originele aanpak. Na de ‘verplichte’ beschrijving van de methode van anderen komt de eigen insteek naar voren. Men wil theologie bedrijven door middel van twee methodieken: een literaire en een thematische benadering. Deze twee los van elkaar zijn niet uniek, maar wel de combinatie en de manier waarop ze worden ingevuld. De gekozen positie wordt uitvoerig verantwoord in het eerste deel van het boek.

Speurtocht

Deel 2 werkt de literair-theologische benadering uit. Wat is de boodschap van het Oude Testament als geheel? In het wetenschappelijk onderzoek van de afgelopen dertig jaar is vastgesteld dat elk Bijbelboek een bewust ontwerp kent. Begin, einde en centrum zijn niet toevallig. Bijbelschrijvers geven daarmee zelf aanwijzingen voor de belangrijke theologische thema’s. Geldt dit ook voor het Oude Testament als compleet werk? Heeft het ons iets te zeggen dat de Hebreeuwse Bijbel begint met de Thora? Of is het Oude Testament opgebouwd volgens een ballingschap-en-terugkeermodel? Hoe is het ingedeeld? Kortom, een speurtocht naar theo­logische noties in de opbouw van het Oude Testament. De methode en uitkomsten zijn bepaald niet onomstreden. Vandaar dat er veel bladzijden zijn ingeruimd voor de verantwoording ervan.

De opbouw van Exodus tot Numeri (hier als één boek in drie banden beschouwd) wordt uitgeplozen als een voorbeeld van hoe de literaire structuur helpt bij het ontdekken van kernpunten in het spreken over God. Allerlei interessante opmerkingen komen langs. Echter, de theologische ‘oogst’ in de conclusies viel mij tegen. Wat mij betreft had er een veel royalere plaats mogen zijn voor het beschrijven van het spreken over God. Daar ben je als lezer toch benieuwd naar. De theologiebeschrijving blijft beperkt tot korte, soms heel boeiende stellingen, die veel meer uitwerking verdienen.

Originele vondst

Deel 3 vormt de hoofdmoot van het boek. Hier hebben veel auteurs een bijdrage aan geleverd. Het spreken over God wordt nu thematisch beschreven. Verschillende onderwerpen worden gevolgd door heel de Bijbel heen. Maar – en dat is de grote vraag bij thematische theologieën: welke thema’s kies je? Immers, door de keuze die wordt gemaakt, krijgen bepaalde zaken veel aandacht en andere minder. Klopt dat wel met wat het Oude Testament zelf belangrijk vindt?

Het antwoord op deze vraag zoeken de auteurs in het eerste boek van de Bijbel. Zij beschouwen Genesis als inleiding op het hele Oude Testament, en laten dit Bijbel­boek de thema’s aanreiken. Dit is een originele vondst. Per thema wordt het hele Oude Testament langsgelopen, om te zien hoe het onderwerp ter sprake komt. Ook het Nieuwe Testament krijgt nog even aandacht. Aan het eind is er steeds een ”samen­vatting en verdieping”.

Op deze manier krijgt de lezer mooie overzichten van belangrijke onderwerpen: de schepping, de wegen van God, de zonde, de belofte en roeping, de eredienst, het bezit van aarde en land. Er kleeft wel een nadeel aan deze methode: het langsgaan van heel de Bijbel verzandt gemakkelijk in een langdradige opsomming, terwijl de ruimte ontbreekt om dieper op de zaak in te gaan. De kwaliteit en leesbaarheid staan of vallen met de verdiepende opmerkingen tussen­door. De ene auteur slaagt daar beter in dan de andere.

Wijsheidsliteratuur

Voldoet de gekozen aanpak om een goede theologische dwars­doorsnede van het Oude Testament te geven? Wie het tekst­register achter in het boek bekijkt, ziet veel teksten uit de eerste vijf Bijbelboeken, de Psalmen en de Schriftprofeten. Opvallend is dat naar Rechters (Richteren) slechts twee keer verwezen wordt, en ook Samuël en Kronieken weinig ter sprake komen. Ezra moet het doen met slechts één tekstverwijzing. En dat terwijl dit toch boeken zijn over belangrijke keerpunten in de geschiedenis van Israël. Ook blijft het een lastige zaak om wijsheidsliteratuur een volwaardige plaats te geven. Ook veel andere theologieën worstelen daar mee. Bepaalde delen van het spreken over God blijven toch wat buiten het gezichtspunt.

Andere zaken komen juist extra goed voor het voetlicht, ook in vergelijking met andere oud­testamentische theologieën. Bijvoorbeeld het thema ”het bezit van de aarde en het land Kanaän”. Hier raakt de auteur actuele discussies rond Israël, de omgang met vreemdelingen en de ecologische crisis.

Over de wetten met betrekking tot de omgang met het land en zijn inwoners merkt hij op: „Een groot deel van de wetgeving in de Thora is alleen maar in het land Kanaän te volbrengen.” Raakt het ons dan niet? Zeker wel! „Israël laat door deze regels na te volgen Gods ”model” aan de wereld zien. Het volk is bedoeld als een paradigma in een in zonde gevallen wereld. Tegelijk wijst Israël daarmee (als een soort eersteling) naar de toekomst, want de wereld is nog niet volmaakt, en Israël in Kanaän ook niet.”

Helder overzicht

Het slotdeel is een boeiende uitstap richting het Nieuwe Testament. Op wetenschappelijk gebied heeft deze stap iets van een geloofsbelijdenis: het Oude Testament is niet los te zien van het Nieuwe Testament. Informatief is de beschrijving van de theologische ontwikkelingen in de tijd tussen de beide testamenten. Dat is een onderwerp dat vaak wat buiten beeld blijft, maar in dit boek een goede plaats heeft gekregen.

Zo is er na tientallen jaren weer een Nederlandstalige ”Theologie van het Oude Testament”, bedoeld voor predikanten, studenten theologie en geïnteresseerde gemeente­leden. Een knappe prestatie van een internationaal team. Het boek oogt verzorgd, bevat een register van genoemde Bijbelteksten en een uitgebreid literatuuroverzicht.

Het lezen van het boek vraagt een goede concentratie om het overzicht te houden over de vele zaken die genoemd worden. Maar wie dat opbrengt, zal worden beloond met een helder overzicht van belangrijke oudtestamentische thema’s.

Boekgegevens

”Theologie van het Oude Testament. De blijvende boodschap van de Hebreeuwse Bijbel”, Hendrik Koorevaar en Mart-Jan Paul (red.); uitg. Boekencentrum, Zoetermeer 2013; ISBN 978 90 239 2658 0; 438 blz.; € 39,50.