”Mijn naam is haas - Hoe historische figuren in het woordenboek belandden”
Auteur: Marcel Grauls
Uitgeverij: Balans, Amsterdam, 2001
ISBN 90 5018 546 0
Pagina’s: 422
Prijs: € 25,-. ”Hoe historische figuren in het woordenboek belandden”. Met de ondertitel van zijn nieuwste boek verwoordt Marcel Grauls kort en krachtig wat een eponiem is. De officiële titel luidt ”Mijn naam is haas”.

Woordenboeken hebben meer letters nodig om het begrip eponiem aan te duiden. Van Dale omschrijft: persoonsnaam die gebruikt wordt om een land, plaats, instituut of uitvinding mee te benoemen. Of, om de tweede betekenis maar over te slaan: soortnaam die op een eigennaam teruggaat. Grauls gaat in zijn grappige verzamelbundel hoofdzakelijk uit van laatstgenoemde betekenis.

Grappig is de bundel zeker! Wie glimlacht niet als hij leest hoe de Elstar-appels aan hun naam kwamen. Kweker Arie Schaap (1920-1968) verkreeg door kruisen omstreeks 1955 een nieuwe appel. Die droeg lange tijd slechts een nummer. Na de dood van Schaap moest een naam bedacht worden waarmee de appel de markt op kon. Even dacht men: ”Elstarie” (Arie uit Elst). Maar toen was het gouden idee er: ”Elstar”. In september 1975 werd de naam officieel toegekend aan deze succesappel.

Het verhaal achter de Cox en de Granny (grootmoedertje) Smith staat trouwens ook in dit boek.

Ook zo’n aardige is ”jerrycan”. De geallieerden kopieerden in de Tweede Wereldoorlog dit handige benzineblik (handiger dan het hunne) van de Duitsers en vernoemden het naar de bijnaam die de Britten sinds de Eerste Wereldoorlog aan Duitse soldaten gaven: Jerry, verbastering van Gerrie, van German.

Kop van Jut
De bundel is niet alleen grappig maar ook leerzaam. De auteur draagt een grote hoeveelheid historisch materiaal aan en maakt daar een lekker leesbaar geheel van. Om de herkomst van de ”kop van Jut” uit te leggen gebruikt hij twee volle kolommen. Het lichaam van de dubbele moordenaar Hendrik Jacobus Jut, die in juni 1878 op 27-jarige leeftijd in de Leeuwarder gevangenis overleed, verhuisde naar het anatomisch laboratorium van Groningen. Kort na Juts dood gaf een slimme kermisexploitant de Nederlandse burger de gelegenheid zijn woede op Jut bot te vieren op een krachtmachine, die overigens al langer op kermissen stond. Het echte hoofd van Jut kwam, op sterk water gezet, uiteindelijk terecht in het Leyenbergziekenhuis in Den Haag.

Moermantherapie, Bolkesteindoctrine, calimero-effect en montignaccen behoren tot de jongste generatie uit deze verzameling van meer dan 800 eponiemen.

Bij de omschrijving van eponiemen die terug te voeren zijn op de Bijbel, blijkt -overigens niet alleen daar- dat de auteur uit nogal diverse bronnen heeft moeten putten. De bijbelse gegevens zijn doorgaans correct weergegeven (mooi materiaal bij adamsappel, jobstijding, davidster, salomonsoordeel), maar de Bijbel is voor de auteur kennelijk niet het eind van alle tegenspraak. De omschrijving ”christen” laat de godheid van Christus ongenoemd, hoewel die bij andere eponiemen (”ongelovige Thomas”) wel ter sprake komt. Er is een correcte omschrijving van Judas Iskariot, naar wie vele begrippen zijn genoemd, zoals judaspenning, judas(oog), judassen. Dan volgt echter de merkwaardige zinsnede: „Omdat hij zich opofferde om Christus in staat te stellen zijn taak te volbrengen, gaan in sommige christelijke bewegingen wel eens stemmen op om hem heilig te verklaren.”

Religieuze dictator
Om nog even bij het religieuze te blijven: onder ”labadisme”, ”luthers” en ”zwingliaan” lees je zinvolle omschrijvingen. Onder ”calvinisme” ook, maar Calvijn heet toch weer, zoals in talloze toeristische gidsjes, de „religieuze dictator” die Servet op de brandstapel bracht. De werkelijkheid was heel wat gevarieerder dan deze simplistische bewering.

Het nieuwsgierig Aagje of de man met Melkertbaan die onder het genot van een kop earl grey of nescafé in dit boek gaat bladeren, zal af en toe de wenkbrauwen fronsen en met een bic wat kritische aantekeningen maken (de eponiemen uit deze zin staan er natuurlijk allemaal in), maar toch al gauw de tijd vergeten.