Kennis heeft een mens nodig, maar hoe kom je eraan en wat doe je ermee? Kennis kan verdacht overkomen, vooral als het om nieuwe kennis en nieuw inzicht gaat. Galileo Galilei (1564-1642) wist er alles van. De Italiaanse geleerde kwam in conflict met de kerk omdat hij in navolging van Copernicus beweerde dat niet de aarde maar de zon het centrum van het heelal is.

Het verloop van deze kwestie is opnieuw en zorgvuldig beschreven door Annibale Fantoli. Galileo’s denken werd verdacht omdat het anders was dan het inzicht van de kerk, terwijl het Galileo er juist om te doen was te laten zien hoe indrukwekkend God alles geschapen had. Toch werd hij in 1633 door de inquisitie veroordeeld, en dat om opvattingen die wel anders, maar niet on-Bijbels bleken te zijn. Zijn zoektocht naar kennis kwam Galileo duur te staan, maar leverde kerk en wereld toch veel op.

Naar kennis, diepe kennis zoekt ook de kabbala. Bij de kabbala (het woord betekent overlevering) gaat het om een mystieke stroming in het jodendom die via het zoeken naar de diepere betekenis van met name letters en getallen dichter bij God wil komen. Ook christelijke denkers voelden zich hiertoe aangetrokken en meenden via de kabbala tot hogere kennis te kunnen komen. Wilhelm Schmidt-Biggemann, hoogleraar geschiedenis van de wijsbegeerte aan de Freie Universität Berlin, onderzocht jarenlang hoe die denkers de kabbala christelijk probeerden te maken en publiceerde onlangs het tweede deel van zijn onderzoek. Het gaat bij deze denkers vooral om mystiek georiënteerde theologen en filosofen, waarbij het volgens Schmidt-Biggeman de vraag is of het niet meer om theosofie dan om theologie gaat. Hoe dan ook, het gaat hier om fascinerende lectuur die tot nadenken en tot navorsen aanzet.

Verlicht

Volgend jaar is het 200 jaar geleden dat de invloedrijke denker Johann Gottlieb Fichte (1762-1814) stierf. Dat was voor Manfred Kühn, hoogleraar aan Boston University, reden om een nieuwe biografie over Fichte te schrijven. Het is een groot en toch zeer leesbaar boek geworden, waarin de lezer niet alleen met het leven en werk van Fichte bekendgemaakt wordt, maar tevens de wereld van de verlichting binnenstapt. Tevens verscheen bij Frommann-Holzboog deel I-7 van Fichtes verzamelde werken. Daarin staan vooral veel brieven van tijdgenoten, waarin veelal met bewondering over Fichte gesproken wordt. Dit deel past goed bij de biografie van Kühn.

Fichte kon het bestaan van een persoonlijke God rationeel niet accepteren en gaat uit van een algemeen en goddelijk ”ik”, waarvan elk afzonderlijk mens een uiting is. En hoewel Fichte wel inziet dat er bij dit uitgangspunt een middel moet zijn om te voorkomen dat de ene ”ik” over vele andere ”ikken” gaat heersen, blijft de ik-gerichtheid als het om recht en regels gaat. Mijn ik moet zich namelijk kunnen verwerkelijken en daar moet de staat dan voor zorgen. Het zal duidelijk zijn dat Fichte niet gemakkelijk te snappen is, zoals ook zijn tijdgenoten vonden, maar even duidelijk is hoe belangrijk en invloedrijk hij was en is. Hier is een geleerde die openbaring van Godswege afwijst en vervolgens op zoek moet naar waar kennis dan wel vandaan komt en wat de basis is voor ware kennis. Daarmee staat Fichte dicht bij de moderne mens, ook bij de moderne christenmens, en daarom is het goed dat er bij zijn sterfdag wordt stilgestaan.

Encyclopedie

Waar bewaar je verzamelde kennis? De achttiende eeuw kwam met het antwoord van de encyclopedie. Ulrich Johannes Schneider, die als directeur van de universiteitsbibliotheek in Leipzig alles van het via boeken verzamelen van kennis weet, heeft een boek geschreven over het ontstaan en de inhoud van de bekendste Duitse encyclopedie, namelijk Zedlers Universal-Lexicon, dat tussen 1732 en 1754 in 68 delen verscheen. Volgens de verlichting had men zo veel kennis van allerlei zaken opgedaan, dat het nodig was dit overzichtelijk neer te zetten, vast te houden en voor een breed publiek toegankelijk te maken. Schneider wijst op de filosofie achter de encyclopedie, namelijk dat wetenschap objectief en algemeen geldend is en dat wat in de encyclopedie staat dus waar is en blijft.

Verblind

Dat de wetenschap daarmee een positie kan gaan innemen die haar niet alleen onaantastbaar maakt, maar ook de mogelijkheid tot zelfkritiek belemmert, wordt wel duidelijk uit het pasverschenen imposante overzichtswerk over de universiteit in Münster ten tijde van het nationaalsocialisme. Het is onvoorstelbaar hoe wetenschappers, die toch geacht worden zelfstandig en kritisch te denken, zich lieten meenemen in het desastreuze nazigedachtegoed. Het wetenschappelijk onderzoek werd eraan dienstbaar gemaakt, collega’s werden verwijderd – niet wegens gebrek aan kwaliteiten maar wegens gebrek aan Duits-zijn. Totaal verblind was men in Münster, evenals aan andere universiteiten, en deze twee dikke delen beschrijven hoe snel deze verblinding toesloeg.

Het bezitten van kennis is geen garantie dat men ook weet wat goed of fout is. Achteraf overigens is het gemakkelijk oordelen over wie ons voorgingen. Moeilijker is het om met de wetenschappelijke kennis die wij nu nog meer hebben dan onze voorgangers, en zeker met de kennis die wij van het verleden hebben, niet vergelijkbare fouten te maken.

”The Case of Galileo. A closed question?”, Annibale Fantoli; uitg. Notre Dame Press, Notre Dame; ISBN 978 02 6802 891 6; 272 blz.; $ 28,-;
”Geschichte der christlichen Kabbala. Zweiter Band 1600-1660”, Wilhelm Schmidt-Biggemann; uitg. Frommann-Holzboog, Stuttgart; ISBN 978 37 7282 570 5; 383 blz.; € 88,-;
”Johann Gottlieb Fichte: Ein deutscher Philosoph 1762-1814”, Manfred Kühn; uitg. C. H. Beck, St. Leonard; ISBN 978 34 0663 084 2; 682 blz.; € 29,95;
”J. G. Fichte im Gespräch. Berichte von Zeitgenossen”, Erich Fuchs; uitg. Frommann-Holzboog, Stuttgart; ISBN 978 37 7282 619 1; 411 blz.; € 142,-;
”Die Erfindung des allgemeinen Wissens”, Ulrich Johannes Schneider; uitg. Akademie Verlag, Berlijn; ISBN 978 30 5005 780 4; 259 blz.; € 49,80;
”Die Universität Münster im Nationalsozialismus”, Hans-Ulrich Thamer, Daniel Droste en Sabine Happ; uitg. Aschendorff, Münster; ISBN 978 34 0215 884 5; 1186 blz.; € 79,-.