Zo’n zes eeuwen geleden zette een schrijver in de IJsselstreek de volgende gedachten op papier: „Zalig zij die (…) hun hart volledig keren tot God om de genade van de Heilige Geest te ontvangen, waardoor zij elke aardse liefde overwinnen en de duivel weerstand bieden.” Deze woorden zouden in een gereformeerde preek niet misstaan. Ze zijn echter van Thomas a Kempis, de prominente vertegenwoordiger van de moderne devotie.

De moderne devotie was een binnenkerkelijke vernieuwingsbeweging in de tweede helft van de 14e eeuw. Het begin ervan ligt in de IJsselstreek, met name bij Geert Grote (1340-1384) in Deventer. Na een geestelijke ommekeer ging deze zich met woord en daad verzetten tegen de misstanden in de kerk. Het ging hem om kenmerken zoals eenvoud, innerlijkheid en gemeenschappelijkheid in bezit. Er ontstonden leefgemeenschappen in Deventer en Zwolle en vervolgens ook elders. In een latere fase ontstond de behoefte aan een meer geordende en stabiele vorm en dit leidde tot het stichten van kloosters.

Leven van gebed

Thomas a Kempis werd in 1379 of 1380 geboren in Kempen net over de grens bij Venlo. Reeds jong kwam hij terecht in het milieu en de geestelijke sfeer van de moderne devotie. Bij de broeders in Deventer vond hij onderdak toen hij onderwijs volgde op de kapittelschool in Deventer. Daar is de basis gelegd voor zijn verdere leven: nauwe omgang met de Schrift en de geschriften van kerkvaders zoals Augustinus.

Rond 1400 trad Thomas in het zojuist gestichte Sint-Agnietenklooster bij Zwolle. Daar zou hij, behoudens enkele onderbrekingen, zijn hele verdere leven blijven: zo’n 70 jaar lang. Hij leidde er een leven van gebed, stille meditatie, lezen, studeren en kopiëren. En daar, in de stilte van zijn cel, schreef hij de vele werken die hij heeft nagelaten. Op een enkele uitzondering na alle in het Latijn: traktaten, preken, meditaties, levensbeschrijvingen. Hij overleed in 1471.

Zijn bekendste werk is ongetwijfeld ”De imitatione Christi” (Over de navolging van Christus), meestal kortweg ”De navolging” genoemd. Volgens wetenschappers is het na de Bijbel het meest gelezen boek van de christenheid. De eeuwen door is het gedachtegoed van Thomas herkend en gewaardeerd, ook bij christenen in de lijn van de Reformatie en de Nadere Reformatie, zoals de Zeeuwse predikant Willem Teellinck en de Utrechtse hoogleraar Voetius. Zij waren onder de indruk van de diep beleefde vroomheid, de houding van ootmoed en nederigheid, ook al zagen ze elementen die rooms gekleurd zijn.

Die waardering is er ook anno 2013. Dat blijkt uit drie recente Thomaspublicaties: een glossy, een pleidooi voor postmoderne devotie en een vertaling van Thomas’ beschrijving van het leven van Jezus.

Glossy

Precies 25 jaar geleden werd in Zwolle de Stichting Thomas a Kempis opgericht en dit feit wordt herdacht met de uitgave van een glossy, met bijdragen van scribenten van allerlei snit en levensbeschouwing: artiesten, schrijvers en zelfs politici als Bill Clinton en SGP’er Kees van der Staaij.

De glossy bevat geen diepgaande analyse –daar is het een glossy voor– maar is fraai geïllustreerd. Wat zoekt zo’n gekleurd gezelschap bij Thomas a Kempis? Aspecten die geregeld terugkeren zijn: stilte, rust en verinnerlijking. Maar opvallend is dat de meesten de religieuze achtergrond waarin ze bij Thomas functioneerden volledig negeren. Slechts een enkeling is daarin eerlijk. Zo zegt de zanger Stef Bos dat Thomas’ geschriften hem weinig zeggen omdat ze te veel in een „religieuze context” staan. Evenwichtig oordeelt Van der Staaij: hij constateert enerzijds bij Thomas „heel tere en fundamentele ervaringen”, maar anderzijds ook dat Luther de goddelijke rechtvaardiging en de vergeving van de zonde „helderder” en „zuiverder” heeft verwoord.

Postmoderne devotie

Zwolle en Deventer zijn de moderne devotie, die daar ruim zes eeuwen geleden begon, niet vergeten. Eind 2011 stelden beide steden een intentieverklaring op om het erfgoed en gedachtegoed van de beweging „blijvend en zichtbaar” te houden.

Daarin past ook het boek ”Pleidooi voor postmoderne devotie. Navolging vanuit vrijheid en gemeenschap” van Mink de Vries, bestuurslid van de Stichting Thomas a Kempis. Het is een pleidooi voor eigentijdse spiritualiteit, geïnspireerd door waarden die aan de moderne devotie zijn ontleend. De Vries noemt er twaalf en aan elk daarvan wijdt hij een hoofdstuk, zoals: gemeenschap, toewijding, zorg voor kwetsbaren, stilte en verinnerlijking.

Met deze waarden als uitgangspunt zijn er in Zwolle gemeenschapskringen gevormd die Christus als hoofd erkennen maar waarvan ook niet-gelovigen lid kunnen zijn. De Vries geeft op bevlogen wijze, zonder wetenschappelijke pretenties, een tekening van die kringen. Hij is van mening dat we in het gewone kerkelijke leven ver zijn afgedwaald van de eerste christengemeente en de echte navolging van Christus.

Bij zijn boek zijn nogal wat kanttekeningen te plaatsen. Als gelovigen en niet-gelovigen tot eenzelfde kring behoren, zijn we dan niet ver af van de gemeenschap waartoe Thomas a Kempis behoorde? De eerste christengemeente praktiseerde zeer zeker de ”gemeenzaamheid”, maar Handelingen noemt ook andere kenmerken zoals dopen en volharden in de gebeden. Hoe is dat te realiseren in een kring samen met niet-gelovigen? Verder mis ik een duidelijk onderscheid tussen christelijke en niet-christelijke spiritualiteit en een meer realistische kijk op onze huidige maatschappij die –anders dan in de tijd van de moderne devotie– sterk geseculariseerd is.

Leven van Christus

Thomas a Kempis heeft veel meer geschreven dan ”De navolging”. Jacques Koekkoek verzorgde een moderniserende vertaling van ”Het leven van Jezus Christus. Gebeden en overdenkingen”. Hij plaatste er een nuttige inleiding voor. Het uitvoerige werk past in het genre van de middeleeuwse passieliteratuur en bestaat uit twee traktaten.

Het eerste bevat meditaties over het leven en de weldaden van de Verlosser Jezus Christus. Kernen zijn: Gods grootheid tegenover eigen kleinheid, hoop op de vergeving der zonden, Gods medelijden met de schepping blijkend uit de menswording van Christus. Typisch middeleeuws is de uitgebreide aandacht voor Christus’ fysieke lijden: Zijn wonden, de misvormingen in Zijn gezicht. Het tweede traktaat begint bij de opstanding van Christus. Dankbaarheid overheerst over de redding der mensheid. Berouw en verdriet krijgen een zwaar accent en tranen zijn een belangrijke stap naar persoonlijk schuldbesef. Dit deel eindigt met de uitstorting van de Heilige Geest en de prediking van de discipelen.

Balans

Van de drie genoemde publicaties kan de laatste mij het meest bekoren, omdat we hier Thomas a Kempis tegenkomen zoals hij voelde, dacht en geloofde. Hier ontmoeten we hem in zijn wezenlijke gestalte en proeven wij zijn diepchristelijke spiritualiteit. Dat betekent niet dat we elke zin voor onze rekening nemen. Zo vraagt hij Maria voor hem te bidden opdat zijn zonden worden kwijtgescholden (blz. 40) of als hij spreekt van de tussenkomst van de heiligen (blz. 259). Hier kunnen wij, in het voetspoor van de Reformatie, hem niet volgen.

Boekgegevens

”Thomas a Kempis”, Lydeke van Beek (eindred.); uitg. Boekencentrum Zoetermeer, 2013; ISBN 978 90 239 2657 3; 82 blz.; € 6,95.

”Pleidooi voor postmoderne devotie”, Mink de Vries; uitg. Boekencentrum Zoetermeer; ISBN 978 90 239 2668 9; 135 blz.; € 12,90.

”Het leven van Jezus Christus”, Thomas a Kempis; Jacques Koekkoek (inl. en bew.); uitg. Kok, Utrecht, 2013; ISBN 978 90 435 2146 8; 261 blz.; € 19,95.