”Hollands Glorie” en ”De Kapitein”
Auteur: Jan de Hartog
Uitgeverij: Signature, Utrecht, 2003
ISBN 90 5672 107 0 resp. ISBN 90 5672 108 9
Pagina’s: 432 resp. 376
Prijs: € 22,95. Aan zijn wens om in de Groote Kerk in Maassluis te worden begraven, is nimmer voldaan. Het was ook wettelijk onmogelijk. Maar daarnaast was er jarenlang in het stadje aan de Nieuwe Waterweg ook niet zo veel belangstelling voor de naar Amerika vertrokken schrijver Jan de Hartog. Daarin lijkt nu verandering te komen. Zelfs het boek dat het stadje bekendmaakte, is weer op de markt.

Een blijvend aandenken aan Jan de Hartog, die vorig jaar op 88-jarige leeftijd overleed, is niet het enige eerbetoon. Op 3 en 4 oktober had in Maassluis de jaarlijkse Furieade plaats. Dit keer was het thema van het maritieme feest ”Hollands Glorie”, de titel van een van de bekendste boeken van De Hartog. De Stichting Hollands Glorie, organisator van de Furieade, bestaat 25 jaar. In het kader van dat jubileum wordt op 25 oktober een tentoonstelling geopend waar de schrijver Jan de Hartog en diens betekenis voor de zeesleepvaart centraal staan.

Dat het college van Maassluis dubt over een blijvende herinnering aan De Hartog, maakte burgemeester J. A. Karssen bekend bij de presentatie van de heruitgaven van Jan de Hartogs ”Hollands Glorie”en ”De Kapitein”. Na een lange periode zijn deze boeken weer in de winkel verkrijgbaar. ”Hollands Glorie” is al vele jaren uitverkocht. Na de verschijning, aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog, gingen er in vijftien maanden ruim 142.000 exemplaren over de toonbank. Bekend is het verhaal over de titel van het boek, die De Hartog overnam van een haringkraampje op het Centraal Station in Amsterdam.

Veel mensen maakten in die tijd een gebaar tegen de Duitse bezetter door met het boek onder de arm over de straat te lopen. Het werd ten slotte als een verzetsdaad beschouwd. Dat ging zo ver dat de Duitsers het boek verboden. Toen de voorraad was uitverkocht, drukte Elsevier in het geheim nieuwe exemplaren. Dat gebeurde nota bene op papier dat officieel was bestemd voor een boek over Mussolini.

Vliegtuig gemist
De in Haarlem geboren domineeszoon De Hartog vluchtte tijdens de oorlog naar Engeland en kwam vervolgens in de Verenigde Staten terecht. Hij schreef in zijn onderduikperiode in Amsterdam het manuscript voor ”Het Hemelbed”, een musical die momenteel weer wordt gespeeld. Op Gibraltar stond hij op het punt in het vliegtuig naar de VS te stappen, toen hij bedacht dat het manuscript in het hotel was blijven liggen. De Hartog ging het halen en miste het vliegtuig, dat korte tijd later neerstortte. Niemand overleefde het ongeluk.

Hoeveel exemplaren er uiteindelijk van ”Hollands Glorie” over de toonbank zijn gegaan, is niet bekend, maar de schattingen, gemaakt aan de hand van vele herdrukken, lopen uiteen van vele honderdduizenden tot circa 1 miljoen. Het is overigens ook het enige boek van Jan de Hartog, die later emigreerde en in het Engels ging schrijven, dat nimmer is vertaald. De meeste werken van de Hartog uit zijn beginperiode hebben ook elders, vooral in de VS, hun weg gevonden. ”Hollands Glorie” mocht niet worden vertaald. „De Hartog vond ”Hollands Glorie” te veel een Nederlands boek”, aldus zijn vroegere uitgever Wim Hazeu.

”Hollands Glorie” vertelt het levensverhaal van Jan Wandelaar. De man maakt een snelle carrière van matroos tot stuurman en wordt na veel tegenslagen en wederwaardigheden een internationaal vermaarde kapitein op de zeesleepvaart. Belangrijkste en ook onbedoelde neveneffect van de verschijning van het boek was dat Jan de Hartog de zeesleepvaart -vanouds was Maasluis hét centrum daarvan- echt op de kaart zette. Zoals KLM en DAF in de vorige eeuw tot ’onze’ trots behoorden, groeide ook de zeesleepvaart uit tot een nationaal symbool. Het gaf veel Nederlanders de erkenning die ze daarvoor node hadden gemist. Vooral na een tv-serie over het boek rees de ster van de zeesleepvaart razendsnel. Hoewel De Hartog zelf enige tijd als visser lichtmatroos en stoker werkte, werd hij door de slepers zelf met de nodige scepsis gadegeslagen. Inmiddels is ook wat dat betreft het tij gekeerd en wordt hij in het Nationaal Zeesleepvaartmuseum in Maassluis als een held geëerd.

Ruwe taal
Of de heruitgave van ”Hollands Glorie” en van het wat minder bekende ”De Kapitein” (eveneens een verhaal over de zeesleepvaart, in Amerika zijn er meer dan een miljoen exemplaren van verkocht) opnieuw de nationale gevoelens zal losmaken, valt te betwijfelen. Vaststaat wel dat De Hartog een boeiende schrijver was, die karakters uitstekend wist te typeren. Of hij daarmee uitsteeg boven het genre van de betere streekroman, is echter de vraag. Ondanks een vaag religieus besef bij de auteur kenmerken ”Hollands Glorie” en ”De Kapitein” zich door ruw taalgebruik en talloze vloeken. Wat dat betreft valt er weinig aan te prijzen. Te vrezen valt dat de inhoud van deze boeken een weergave van de realiteit op de schepen was (en is).