Pels is de schrijver van het boek ”De geest van Pim”, dat donderdag door uitgeverij Anthos op de markt werd gebracht. De hoofdconclusie uit dit eerste wetenschappelijke boek over Fortuyn stond donderdagavond centraal tijdens een debat in het Amsterdamse cultureel centrum De Balie. Daar bleek Pels bepaald niet de enige te zijn die grote veranderingen voorziet ten aanzien van het functioneren van de democratie in Nederland.

In zijn boek zet Pels uiteen dat Fortuyns betekenis niet zozeer is gelegen in het inhoudelijke programma dat hij naar voren bracht. Als links georiënteerd wetenschapper was Pels ook bepaald geen sympathisant van dat gedachtegoed, waarvan hij overigens constateert dat het dikwijls innerlijk tegenstrijdig en inconsistent was. Wel gaf Pels donderdagavond graag toe dat Fortuyn zonder bijvoorbeeld zijn ideeën over de multiculturele samenleving nooit zoveel steun zou hebben verworven.

De echte betekenis van Fortuyn is echter dat een politieke dandy als hij, met groot charisma en een onstuitbare drang om altijd in het middelpunt te staan, de politicus van de toekomst verpersoonlijkt. Zo’n figuur heeft nauwelijks nog een politieke partij nodig. Hij is een „idool”, maar wel één „met ideeën”, een leider waar het volk voor valt. Hij is de televisiester die nu ook de politiek verovert.

Pels schroomt niet om naar aanleiding van Fortuyn te spreken over „een diepgaande verandering van onze politieke cultuur.” De gevestigde partijen zijn in „onze geïndividualiseerde vermaakscultuur” weinig meer dan „oude olifanten die een plaats zoeken om te sterven.” Tegen die achtergrond bepleit Pels een „herwaardering van het populisme”, ofwel het leiderschapsideaal zonder de bijbehorende fascistische motieven, die Pels ook in Fortuyn verafschuwt.

Het lijkt allemaal vergezocht en dun onderbouwd. Pels kreeg van PvdA-ideoloog Kalma van en NRC Handelsblad-columniste Elsbeth Etty dan ook een kritische recensie. Zij vinden dat zijn bewondering voor Fortuyn te ver gaat en ook niet valt te combineren met een kordate afwijzing van diens radicale ideeën. Etty: „Als Pels alle xenofobe uitspraken van Fortuyn keurig op een rij zet, komt dat aardig in de buurt van ”Ein Volk, Ein Reich, Ein Führer”. Hoe kan hij dan zo gemakkelijk het populisme omarmen, zonder in te gaan op de gevaren die eraan kleven?”

Nauwelijks weersproken bleef echter Pels’ stelling dat het Nederlandse partijensysteem van binnenuit vermolmd is. Of het moest televisiepresentator Fons de Poel zijn, die Fortuyn vergeleek met politici als Domela Nieuwenhuis, Troelstra en Den Uyl. Die doen zich als „politieke gelovigen” nu eenmaal zo nu en dan gelden in een omgeving waar technocraten en uitvoerders doorgaans koning kraaien. De Poel bleek van alle aanwezigen ook het meest gematigd te denken over de invloed van massamedia -vooral de tv- op de politiek.

Elsbeth Etty voorziet inderdaad een democratie waarin individuele, rechtstreeks gekozen politici de dienst uitmaken. Volgens haar zal er hooguit nog een tussenperiode zijn waarin Nederland een tweepartijenstelsel kent. Ze hoopt echter dat niet het populisme van de onderbuik de wind meekrijgt. Haar ideaalbeeld bij de politicus van de toekomst is niet iemand die in het parlement vertelt wat hij op straat heeft gehoord, maar die op straat vertelt wat de mensen willen horen. Het moet dus uit de politicus voortkomen.

Ook Kalma, directeur van het wetenschappelijk bureau van de PvdA, wil wel nadenken over een zeker ’verantwoord’ populisme in de politiek. „We moeten het niet alleen maar afwijzen, we moeten het ook onderzoeken. Het kan zijn dat het Nederlandse volk er behoefte aan heeft en dat het basale gevoelens als veiligheid en medezeggenschap verschaft.” Wel moet een populist wat Kalma betreft met een ideologisch verhaal komen, het liefst omlijnder dan PvdA-leider Bos bij de afgelopen verkiezingen. „Maar die had door de grote verkiezingsnederlaag van vorig jaar duidelijke redenen om zich bescheiden op te stellen.”

LPF-kamerlid Eerdmans, door velen gezien als de enige LPF’er die in de schaduw van Fortuyn kan staan, waarschuwde donderdagavond dat „de populistische kritiek op de politieke praktijk nog niet over is.” Volgens hem zijn de 26 zetels die de LPF eerst had niet verdwenen. „Die mensen lopen nog steeds rond, vooral in de grote steden. En ze zijn nog altijd boos. Als er straks iemand als Fortuyn opstaat, misschien vanuit de LPF, misschien vanuit een andere partij, dan zijn ze zo weer te porren.”

Volgens voormalig hoogleraar Pels is dat helemaal waar. „Veel dingen zijn weer bij het oude, maar dit is veranderd: zij in Den Haag herinneren zich wat er vorig jaar is gebeurd en ze beseffen dat wij als kiezers het ook weten. De dreiging dat het opnieuw kan gebeuren, zorgt er via een hele rare kronkel voor dat allerlei gedachten van Fortuyn nu alsnog verwezenlijkt worden, al is de LPF allang geneutraliseerd.”