Het begin van de twintigste eeuw werd echter gedomineerd door de conflicthypothese: geloof en wetenschap waren met elkaar in oorlog. Als schoolvoorbeeld werd hiervoor de rechtzaak opgevoerd die de Rooms-Katholieke Kerk had aangespannen tegen de wetenschapper Galileo Galilei (1564-1642), die vooral bekend is geworden vanwege zijn gebruik van de telescoop.

Galilei beweerde onomwonden dat alles erop wees dat de aarde om de zon draait, en niet, zoals de kerk leerde, de zon om de aarde. Dit liet de kerk niet over haar kant gaan: om zijn vrijheid te behouden werd Galilei gedwongen om zijn standpunten te herroepen.

Nader onderzoek heeft duidelijk gemaakt dat de zaak er toch wel iets anders voorstond. Galilei was bepaald geen gemakkelijk mens: eigenwijs, trots en overtuigd van zijn gelijk. Zo was hij al eens eerder veroordeeld wegens zijn wetenschappelijke opvattingen.

Desondanks had de kerk hem de opdracht toevertrouwd om een boek te schrijven over de twee wereldsystemen die op dat moment actueel waren: het oude aristotelische model van Ptolemaeus, dat correspondeerde met een letterlijke lezing van diverse Bijbelteksten en waarin de aarde centraal staat in het universum. En het nieuwe model van Copernicus, waarin de aarde om de zon draait.

Dat boek kwam er in 1632: de ”Dialoog over de twee voornaamste wereldsystemen”, geschreven in het Italiaans. Dat laatste was op zich al opmerkelijk, omdat wetenschappers in die tijd in principe altijd in het Latijn schreven. Nog opmerkelijker is het feit dat het boek pas onlangs voor het eerst in een Nederlandse vertaling is verschenen, van de hand van wis- en natuurkundige Hans van den Berg.

De ”Dialoog” is opgezet als een serie gesprekken tussen de fictieve personages Salviati, Sagredo en Simplicio. Salviati en Sagredo zijn beiden overtuigd van het copernicaanse wereldbeeld, terwijl Simplicio de aristotelische school vertegenwoordigt. Hoewel Galilei uitlegt dat hij deze laatste naam gekozen heeft als variant op Simplicio, een beroemd commentator op Aristoteles uit de zesde eeuw, is het natuurlijk niet toevallig dat de naam in het Italiaans ook ”simpele ziel” betekent.

In de vier dagen die het boek beslaat, laat Galilei zijn personages debatteren over beide wereldsystemen. Het is allesbehalve een droog boek, want Galilei schrijft met diepgang, humor en spitsvondigheid. Juist de stijl van de dialoog maakt het boek zeer toegankelijk voor de niet-natuurkundige, omdat Galilei stapsgewijs uitleg geeft en technische begrippen zo veel mogelijk probeert te vermijden.

Gaandeweg wordt het de lezer duidelijk dat de schrijver zich bepaald niet aan zijn opdracht heeft gehouden. Galilei veegt de grond aan met de ”simpele” opvattingen van Simplicio en laat zien hoe zijn copernicaanse model de werkelijkheid vele malen beter verklaart. Hier blijkt ook dat Galilei het niet zo nauw neemt met de waarheid: hij geeft een versimpeld beeld van het model van Copernicus en laat weg dat het model van Ptolemaeus in veel gevallen nauwkeuriger lijkt te zijn.

Dat hij vervolgens tegen het einde van het boek Simplicio de opvatting van de paus in de mond legt, dat „God alles toch nog heel anders had kunnen inrichten dan wij stervelingen vermogen te doorzien”, is voor de kerk waarschijnlijk de druppel geweest om Galilei stevig aan te pakken. Ook hier blijkt weer dat Galilei zichzelf toch vooral als superieur zag ten opzichte van de geestelijkheid.

De nu verschenen Nederlandse vertaling van de ”Dialoog” is werkelijk een prachtige uitgave geworden, voorzien van een voorwoord van de twee eminente wetenschapshistorici Van Helden en Cohen. Ze nemen de lezer mee in de wereld van Galilei en de denkbeelden van zijn tijd, waardoor de ”Dialoog” nog meer gaat spreken, en geven tevens een kritische analyse van het werk.

Het is een stevig boek, maar de vlotte stijl van Galilei is een verademing. De technische passages zullen niet aan iedereen zijn besteed, maar het verklarend namenregister en de noten die vertaler Van den Berg achter in het boek heeft opgenomen, zijn waardevolle toevoegingen. Een aanrader voor wie zich serieus in de wetenschapsgeschiedenis wil verdiepen.

De auteur is wetenschapshistoricus.

Boekgegevens

”Dialoog over de twee voornaamste wereldsystemen”, Galileo Galilei, vert. Hans van den Berg; uitg. Athenaeum, Amsterdam, 2012; ISBN 978 90 253 6998 9; 675 blz.; € 34,75.