Irvin D. Yalom is een Amerikaanse beoefenaar van de existentiële psychiatrie (een op filosofische ideeën gestoelde manier van psychiatrie bedrijven) en emeritus hoogleraar in de psychiatrie aan de universiteit van Stanford. Hij schreef eerder bestsellers over filosofen, zoals ”Nietzsches tranen”, dat het in Nederland tot een 26e druk bracht.

In zijn voorwoord motiveert Yalom zijn keuze om een roman over Spinoza te schrijven. Hij stelt dat Spinoza veel heeft geschreven dat buitengewoon relevant is voor de psychiatrie en de psychotherapie. Als voorbeelden hierbij noemt hij Spinoza’s opvatting dat ideeën, gedachten en gevoelens worden veroorzaakt door eerdere ervaringen, of zijn stelling dat hartstochten objectief kunnen worden bestudeerd.

Deze gedachte wordt verder uitgewerkt door een van de personages in de roman, psychiater Friedrich Pfister, die als Yaloms alter ego kan worden beschouwd. De schrijver laat hem zeggen: „Een van de dingen die ik heel fijn vind aan de psychiatrie, is dat ze, in tegenstelling tot elk ander medisch terrein, heel dicht bij de filosofie komt. Net als filosofen verlaten wij, psychiaters, ons vooral op logisch onderzoek. We helpen niet alleen patiënten om gevoelens te herkennen en uit te drukken, maar we vragen ook ”waarom”? Wat is de bron ervan? Waarom treden bepaalde complexen op? Soms denk ik dat onze tak van wetenschap in feite is begonnen bij Spinoza, die geloofde dat alles, zelfs gevoelens en gedachten, een oorzaak heeft die kan worden ontdekt, als je die maar op de juiste wijze onderzoekt.”

Het raadsel Spinoza, wat mag dat zijn? Tijdens de Tweede Wereldoorlog werden op last van Alfred Rosenberg (1893-1946), de belangrijkste ideoloog op het gebied van antisemitisme van de nazi’s, Spinoza’s boeken in het Spinozahuis in Rijnsburg in beslag genomen. Rosenberg had die boeken nodig voor zijn onderzoek naar wat hij noemde ”het raadsel Spinoza”. Het boek wil antwoord geven op de vraag waarom Rosenberg interesse had in Spinoza en waarom die voor hem een raadsel was.

Spinoza was geboren uit een Joodse familie die vanuit Spanje naar Nederland was gevlucht. In de roman wordt telkens een hoofdstuk over Spinoza (de schrijver duidt hem aan met zijn Spaanse naam Bento de Spinoza). afgewisseld met een hoofdstuk over Alfred Rosenberg. Omdat er over Spinoza heel weinig bekend is, beschrijft Yalom vooral zijn (fictieve) innerlijke leven. Hij was immers een mens van vlees en bloed die met dezelfde vragen moet hebben geworsteld als andere mensen, zo redeneert Yalom. Dat Spinoza vanwege zijn opvattingen op 23-jarige leeftijd uit de Joodse gemeenschap werd verbannen, moet hem bijvoorbeeld pijn hebben gedaan.

In de hoofdstukken over Rosenberg wordt diens ontwikkeling beschreven van 16-jarige schooljongen tot kopstuk van de nazi’s. Daarbij wordt veel aandacht besteed aan de psychologische factoren die daarbij een rol gespeeld zouden kunnen hebben. Zo probeert Yalom bijvoorbeeld antwoord te geven op de vraag wat Rosenberg aantrok in iemand als Hitler: „Alfred was altijd diep onder de indruk wanneer hij naar Herr Hitler luisterde. Waar kwam die stellige zekerheid vandaan? Alfred had zijn ziel en zaligheid willen verkopen voor zo’n zelfvertrouwen en hij kromp ineen van ellende, omdat hij zelf eeuwig en altijd op zoek was naar bevestiging en goedkeuring.”

Als roman is ”Het raadsel Spinoza” niet erg geslaagd. Yalom lijkt vooral geïnteresseerd in zijn eigen psychologische en filosofische vragen. Daardoor voert hij te veel personages op, bijvoorbeeld verschillende vrienden en medestanders van Spinoza, die niet echt tot leven komen. Wel geeft het boek een goed beeld van de filosofie van Spinoza, bijvoorbeeld als de schrijver de filosoof in de mond legt: „De ratio leidt mij tot de uitzonderlijke conclusie dat alles op de wereld een en dezelfde stof is, namelijk de natuur, of als je dat liever wilt: God, en dat alles zonder uitzondering kan worden begrepen middels de wetten der natuur.”

Boekgegevens

”Het raadsel Spinoza”, Irvin D. Yalom; uitg. Balans Amsterdam, 2012; ISBN 978 94 600 3374 2; 432 blz.; € 19,95.