Ter gelegenheid van het Machiavelli-jaar 2013 –het is dan 500 jaar geleden dat hij zijn bekendste werken, ”Il principe” (vertaald als ”De heerser”) en ”Discorsi” schreef– heeft uitgeverij Ambo een vertaling op de markt gebracht van Miles J. Ungers levensbeschrijving van deze vader van de politieke wetenschap.

Die biografie schetst onverbloemd waarom Machiavelli door de Rooms-Katholieke Kerk meteen na zijn dood werd verketterd en zijn boeken werden verboden. De traditionele religieuze leerstellingen verwierp hij namelijk grotendeels, met het geloof dreef hij het grootste deel van zijn volwassen bestaan de spot.

In zijn cynische, seculiere en antiklerikale wereldbeeld, stelt Unger, is de verbinding met de goddelijk rechtsorde die het geweten van politieke leiders voedt „volkomen afwezig.”

De ervaring diende voor Machiavelli als leidraad. „Wat op het moment goed van pas komt, is zijn god”, schrijft Unger. „Een mens moet zo lang mogelijk op het goede pad blijven”, vat hij Machiavelli’s visie op politiek bedrijven samen, „maar als hij door het nastreven van deze hersenschim in een netelig parket dreigt te raken, dient de heerser erop voorbereid te zijn om afstand te nemen van dit doel, dat hem toch telkens weer ontgaat, en een andere koers uit te zetten.”

Machiavelli was de eerste „die openlijk verklaarde dat het goed was om de schijn op te houden dat je je aan het ene stelsel van ethische waarden en normen hield, terwijl je heimelijk het andere stelsel aanhing.” Hij wees het christelijk geloof van zijn jeugd volgens Unger niet expliciet af, maar zijn bewondering voor heidense deugden van kracht, stoutmoedigheid en burgerzin was veel groter. „Als Machiavelli een systematischer denker was geweest”, concludeert Unger, „is het goed mogelijk dat hij zich zou ontwikkeld hebben tot een openlijk atheïst.”

Toch wees hij niet ieder ethisch kader af. Machiavelli geldt, wordt tegenwoordig alom erkend, ten onrechte als de man van wie heersers zich alles mogen permitteren om maar aan de macht te komen en te blijven. Ze mogen dat alleen doen met het doel dat hun onderdanen een stil en gerust leven kunnen leiden, ten bate dus van het algemeen welzijn van de gemeenschap.

Dat goede doel kon de Rooms-Katholieke Kerk in Machiavelli’s tijd niet vermurwen. Ook protestanten keerden zich tegen hem. In zijn „voorrede aan de christelijke lezer” van Willem Teelincks boekje ”De politieke christen” schreef diens zoon Maximiliaan in 1650 dat christelijk regeren „niet is volgens de opvattingen van Machiavelli, maar naar de regels van Christus.” Pas dan zou een christenpoliticus „zichzelf en de gehele staat behouden.”

De Amerikaanse renaissancedeskundige Unger geeft in zijn toegankelijke biografie over Machiavelli blijk van warme belangstelling voor en grote kennis van het leven en werk van Machiavelli en de tijd waarin hij leefde.

Unger blijft steeds evenwichtig: hij roemt de grote capaciteiten en verdiensten van de Florentijn, maar verhult diens fouten niet en schuwt gepaste kritiek evenmin. Uit de publicaties van Machiavelli stelt Unger een compleet en voor iedereen bevattelijk beeld samen van diens filosofie, van het ontstaan ervan tot en met de invloed die Machiavelli’s ideeën nog heden ten dage uitoefenen.

Het boek had iets compacter kunnen zijn als Unger bepaalde herhalingen had voorkomen. Zo komt bijvoorbeeld drie keer een uitspraak van Machiavelli terug over de fortuin: „(Dat) is een vrouw, en om haar onder je te krijgen, moet je haar flink te grazen nemen.”

Een ander kritiekpunt is dat Unger wel een apart hoofdstuk wijdt aan Machiavelli’s bekendste werk ”Il principe”, maar niet aan diens ”Discorsi”, terwijl Machiavelli dat laatste boek zelf belangrijker vond.

De inhoud van Machiavelli’s werken mag dan voor christenpolitici foute kost zijn, diens biografie door Unger daarentegen kunnen zij, en hun kiezers, met veel genoegen lezen.

Boekgegevens

”Machiavelli. Een biografie”, Miles J. Unger; uitg. Ambo, Amsterdam, 2012; ISBN 978 90 263 2580 9; 456 blz.; € 34,95.