Een paar dagen eerder is het Rode Leger Boedapest binnengetrokken. Op 13 januari 1945 ontmoet Wallenberg de bevrijders. Hij bevindt zich op dat moment, samen met zijn Hongaarse chauffeur Vilmos Langfelder en een aantal anderen, in het huis van het Rode Kruis in de Benczurstraat.

Als een Russische straatpatrouille, die woning voor woning doorzoekt, de groep aantreft, roept de aanvoerder van de patrouille via zijn veldtelefoon majoor Dimitrij Demtschinko op. Binnen een halfuur is die er. Wallenberg stelt zich voor en laat zijn papieren zien, die aantonen dat hij Zweeds diplomaat is. Ook vertelt hij welke rol hij hier in de achterliggende maanden heeft gespeeld: vele duizenden Hongaarse Joden konden met behulp van de Zweedse ”Schutzpässe” die hij en zijn medewerkers verstrekten uit handen van de nazi’s blijven.

De Russen raken bepaald niet overtuigd. „De Sovjets konden het eenvoudig niet geloven dat een Zweedse diplomaat zich maandenlang tot taak zou stellen Joden te redden. Het moet hun als een zeer domme en doorzichtige smoes zijn voorgekomen”, zou dr. Gideon Hausner, hoofdaanklager in het Eichmannproces en later voorzitter van Holocaustmuseum Yad Vashem in Jeruzalem, eens zeggen. Wallenberg moest een spion zijn.

Wat er vervolgens precies is gebeurd, is tot op de dag van vandaag onopgehelderd, schrijft de Amerikaanse auteur Danny Smith in zijn boekje ”Lost Hero”, dat dit jaar in een –licht geactualiseerde– Duitse vertaling verscheen bij de christelijke uitgeverij Brunnen in Giessen. In de loop van die 17e januari 1945 worden Wallenberg en zijn chauffeur Vilmos Langfelder ergens buiten Boedapest overhandigd aan agenten van de Smersch. De Smersch (letterlijk: ”Dood aan de spionnen”) was de contraspionageafdeling van de Russische geheime dienst, de NKWD, niet lang daarna KGB. Een dag eerder, op 16 januari 1945, had het Russische ministerie van Buitenlandse Zaken de Zweedse ambassadeur in Moskou, Staffan Söderblom, laten weten dat Wallenberg „onder bescherming” van de Sovjets stond.

Wallenberg zelf weet dat zo net nog niet. „Met een blik op zijn Russische escorte zegt Raoul: „Ik ga naar Debrecen, maar ik weet niet, of ik hun gevangene of hun gast ben.”

Per trein brengt de NKWD Wallenberg en Langfelder, via Roemenië, over naar Moskou. Daar verzekeren de agenten hun dat zij niet gevangen zijn, maar zich onder hun bescherming bevinden. Hetzelfde krijgt Wallenbergs moeder in Stockholm te horen van de Sovjetambassadeur in deze stad, Alexandra Kollontai.

Op 6 februari 1945 betreden de Zweedse diplomaat en zijn chauffeur onder begeleiding van hun ‘beschermers’ de trappen van de beruchte Lubjankagevangenis in Moskou, het hoofdkwartier van de NKWD. Daar worden ze van elkaar gescheiden. Op 17 juli 1947 zou Wallenberg zijn geëxecuteerd – maar ook uit Smiths boek blijkt dat er tal van aanwijzingen zijn dat hier geen sprake van was.

Honderdste geboortejaar

Smiths publicatie ”Lost Hero” verscheen bij Brunnen onder de titel ”Raoul Wallenberg – der Mann, der 100.000 Juden rettete”. Of het er inderdaad 100.000 zijn geweest, daarover verschillen historici van mening. Vaststaat wel dat het er tienduizenden waren.

Op 4 augustus was het een eeuw geleden dat Raoul Gustav Wallenberg werd geboren, als telg van de Wallenbergdynastie, wel de „Rockefellers van Zweden” genoemd. In Zweden wordt dit jaar dan ook uitvoerig aandacht besteed aan zijn honderdste geboortejaar. „Naar niet één andere Zweed zijn zo veel scholen, straten en parken op de wereld vernoemd als naar Raoul Wallenberg”, aldus het comité (zie ook de site raoulwallenberg2012.se). „Er zijn 32 Raoul Wallenbergmonumenten. Hij heeft ereburgerschappen ontvangen van de Verenigde Staten, Canada en Israël. Wallenbergs grootheid blijkt ook uit het feit dat hij een van de slechts vier personen is die de VS sinds de stichting van het land tot ereburger hebben benoemd.”

In Zweden kwamen dit jaar ook twee biografieën van Wallenberg uit, een van journalist Ingrid Carlberg, een van wetenschapper Bengt Janfeldt. Vergeleken daarmee stelt het boek van Danny Smith niet al te veel voor. Toch biedt het, in het bestek van 224 bladzijden, de nodige informatie over Wallenberg, zijn mysterieuze verdwijning en alles daarna.

In Nederland lijkt Wallenbergs honderdste geboortejaar tamelijk onopgemerkt voorbij te gaan. Zeker, op 30 oktober was er een herdenkingsbijeenkomst in het Vredespaleis in Den Haag en werd in de achtertuin daarvan –in het bijzijn van de Haagse burgemeester Van Aartsen en minister Rosenthal van Buitenlandse Zaken– een eik geplant. En de nieuwsdienst DPA kwam in mei met het bericht dat Wallenberg bij zijn verdwijning in januari 1945 15 kilo goud en sieraden van Joden bij zich had. „Zijn biograaf Bengt Jangfeldt zegt daarvoor bewijzen te hebben gevonden, meldde de krant Svenska Dagbladet.” In een artikel in het Zweeds wetenschappelijk tijdschrift Baltic Worlds (”Raoul Wallenberg: myths and truths”) plaatst Hans Wolf echter kanttekeningen bij deze „theorie.” Zijn conclusie: „Die behelst in ieder geval niet de complete waarheid.”

Maar verder blijft het toch wel stil. Terwijl het levensverhaal van deze oorlogsheld het beslist waard is om doorverteld te blijven worden, zo blijkt ook uit Smiths boek.

De studie naar het lot van Raoul Wallenberg gaat nog steeds door. Vorig jaar nog stelde Zweden –dat zelf ook geen al te fraaie rol heeft gespeeld waar het ging om het vrij krijgen van zijn diplomaat– 65.000 euro beschikbaar voor nieuw onderzoek. „Niet alleen zijn nog in leven zijnde halfzuster Nina Lagergren heeft er recht op dat Rusland eindelijk volledige opheldering verschaft”, schreef de Jüdische Allgemeine in augustus.

”Wij weten niets van hun lot”, luidt de titel van het boek van de Leidse historicus dr. Bart van der Boom over ”gewone Nederlanders en de Holocaust”, waarvoor hij recent de Libris Geschiedenis Prijs 2012 ontving. De Zweedse diplomaat Raoul Wallenberg wist op zeker moment wél van hun lot. „Uit de Bijbel wist hij dat de Joden als Gods uitverkoren volk werden beschouwd en een beslissende rol in de wereldgeschiedenis zouden spelen”, aldus Smith. „En hij probeerde de prediking die hij in de lutherse kerk had gehoord, in daden om te zetten.”

Boekgegevens

”Raoul Wallenberg, der Mann, der 100.000 Juden rettete”, Danny Smith; uitg. Brunnen, Giessen, 2012, ISBN 978 3 7655 4167 4; 224 blz.; € 9,99.