In 2008 deed Exalto aan de VU in Amsterdam een korte studie naar de geschiedenis van kweekschool De Driestar. „Ik heb wat op papier gezet en ben met die vis naar de hogeschool in Gouda gegaan. Daar hapten ze toe.” De pilot werd omgezet in een groot onderzoek waar Exalto de afgelopen drie jaar aan werkte.

„De oorspronkelijke bedoeling was een boek over De Driestar van het ontstaan in 1944 tot 2010. Maar als je die periode goed wilt begrijpen, moet je de voorgeschiedenis erbij betrekken. Dan kom je uit bij ds. G. H. Kersten met zijn ijver om reformatorisch onderwijs van de grond te tillen. Vandaar dat mijn boek begint in 1910, bij de oprichting van de eerste reformatorische school.”

Kersten en in zijn kielzog Piet Kuijt, oprichter van kweekschool De Driestar, deden iets „totaal nieuws” voor de bevindelijk gereformeerde achterban, stelt Exalto. „Ze benadrukten het belang van kennis, geheel tegen de heersende opvatting in ledeboeriaanse kring in. Ze zeiden: Studie is nodig om vooruit te komen, om het voortbestaan van de eigen groep te waarborgen. Kersten was daarbij geïnfecteerd door de dadendrang van Abraham Kuyper. Hij had zelf op de kweekschool in Den Haag gezeten en zag als predikant in Rotterdam om zich heen gereformeerde ulo’s ontstaan. Dat stimuleerde hem om reformatorische scholen op te richten. Kuijt heeft die profetenmantel van hem overgenomen.”

Exalto ontdekte nog iets opvallends. „Kuijt zorgde ervoor dat zijn achterban pedagogisch ontwaakte. Hij noemde zijn kweekschool niet zonder reden De Driestar. Die naam sloeg op de trits kerk, gezin en staat; voor hem waren dat scheppingsordinantiën. Kuijt streefde vanaf het begin een dubbel doel na: onderwijzers opleiden voor kinderen in eigen achterban én voor kinderen van het hele volk.”

Dat opleiden ging volgens Exalto verder dan schoolmeesters kweken. „Kuijt wilde cultuurdragers vormen. Daarom liet hij zijn studenten de Institutie van Calvijn bestuderen en was hij blij met het verplichte nieuwe vak cuma: culturele en maatschappelijke vorming. Hij schreef ooit een briefje aan een luie student: „Wordt een heer!” Die woorden typeren zijn ideaal.”

Beste boekje

De pedagogische bronnen van Kuijt waren –opvallend genoeg– niet de in christelijke kring bekende Bavinck en Waterink. Exalto: „Kuijt liet zich inspireren door de reformpedagogiek van Kees Boeke. Van hem leerde hij dat onderwijs in kleine groepen beter is voor kinderen. Kuijt ging zelf pedagogiek studeren bij Casimir, een vrijzinnig hoogleraar. Hij waardeerde het dat diens pedagogiek geen allesomvattend systeem was, zoals bij Bavinck en Waterink. Verder heeft Kuijt veel ontleend aan het gedachtegoed van de Duitse pedagoog Hugo Gotthard Bloth. Die is op uitnodiging van Kuijt zelfs in Krabbendijke, waar de kweekschool startte, op bezoek geweest.”

Kuijt werd gegrepen door het godsdienstpedagogisch concept ”Evangelische Unterweisung” van Bloth. „Deze pedagoog probeerde dicht bij het kind te komen”, legt Exalto uit. „Hij introduceerde het leergesprek. Kuijt gebruikte het concept om een eigen lesplan voor godsdienstonderwijs te maken. Het is het beste boekje dat Kuijt heeft nagelaten, maar het is nooit breed opgepikt in zijn eigen achterban. Naast Kuijt stond Barend Florijn. Die was diep onder de indruk van pedagogen als Langeveld en Jung. Hij trok als leraar een volledig eigen spoor op De Driestar.”

Mannen als Kuijt, Florijn en ook cultuurfilosoof mr. L. J. M. Hage werkten bewust aan een brede vorming van de studenten, stelt Exalto. „Ze zorgden voor een discussieklimaat op school. Kuijt gaf zelf godsdienst en ging met zijn studenten achter Kersten en Comrie om, terug naar Luther en Calvijn. Hij vond dat niet alleen betere theologen, maar had er ook een strategische bedoeling mee. Kuijt wist dat de Gereformeerde Gemeenten te klein waren om een kweekschool overeind te houden. Hij zocht daarom samenwerking met anderen, onder meer hervormden. Calvijn was daarbij het gedeelde fundament.”

Oefenplaats

Ook op bestuurlijk gebied deed Exalto interessante ontdekkingen. „Middenfiguren uit de Gereformeerde Gemeenten, zoals ds. H. Rijksen en mr. Jo de Heer, hadden de touwtjes in handen op De Driestar. De Oud Gereformeerde Gemeenten waren met twee bestuursleden oververtegenwoordigd doordat de Gereformeerde Gemeenten in Nederland hun zetel, op advies van dr. Steenblok, leeg lieten.”

Het Driestarbestuur was „een oefenplaats voor de refozuil”, stelt de auteur. „Vertegenwoordigers van verschillende kerken leerden aan elkaar wennen. Ook de oud gereformeerde ds. Du Marchie van Voorthuijsen stelde zich constructief op, hoewel hij uitgesproken theologische opvattingen had. Het besef leefde: deze school is belangrijk voor onze achterban. Achteraf kun je zeggen dat De Driestar hét emancipatie-instituut van de bevindelijk gereformeerden was.”

Exalto definieert het begrip emancipatie anders dan socioloog dr. C. S. L. Janse. „Janse ziet emancipatie als het proces dat een minderheid in de samenleving zich zodanig opwerkt dat zij het niveau van de meerderheid bereikt. Dat gaat onvermijdelijk gepaard met secularisatie en discussie over de vraag wat de zuiverste beginselen zijn. In mijn ogen betekent emancipatie dat een bevolkingsgroep zich elke generatie opnieuw bewust wordt van haar eigen identiteit, van haar positie in de wereld om zich heen en van de relatie met de eigen achterban. Ik zie dat terug in het recente debat over de refozuil. Er is waardering voor het goede van de zuil, de kritiek op de typische refocultuur neemt toe en de gezindte zoekt naar nieuwe vormen om haar gedachtegoed naar buiten te brengen.”

Verhalen dat De Driestar vroeger rechtzinniger was dan nu, kunnen wat Exalto betreft naar de prullenbak. „In de tijd van Kuijt liepen jongens met nozembaarden, brak er bijna een studentenoproer uit, hingen er posters van popsterren op het internaat, gingen jongens naar de bioscoop en naar voelbalwedstrijden en had de beheerder van het internaat een tv in z’n huiskamer. Aan de andere kant werden leraren als De Reuver en Verduin weggestuurd. Ze waren hervormd geworden; het bestuur was bang voor hun theologische invloed.”

Stoere calvinist

Hoe typeert Exalto hoofdrolspeler Kuijt? „Als een geroepene, pionier, organisator. Kuijt geloofde in de kracht van beginselen. Hij wilde zich niet vastpinnen op standpunten over het aanbod van genade; was geen bevindelijk mannetje. Wel een stoere calvinist. Hij was ook eigenzinnig; botste vaak met anderen in zijn omgeving.”

Een schaduwzijde had het optreden van Kuijt ook, stelt Exalto. „Zijn gezin leed eronder. Op nieuwjaarsdag was hij op zijn kantoor te vinden. Hij werkte alle feestdagen door. Zijn vrouw was een eenzaam type; trok zich helemaal terug in huiselijke sfeer.”

Toch overheerst bij Exalto de waardering. „Kuijt was, net als Kersten, een van de grote leiders in de gereformeerde gezindte. Van zijn openheid naar buiten toe en zijn ideaal om cultuurdragers op te leiden, kan De Driestar ook nu nog leren.”

Er komt een tweede boek over De Driestar dat de periode 1975 tot 2010 beschrijft en waaraan meerdere auteurs meewerken. Exalto: „Het krijgt een thematische opzet met hoofdstukken over identiteit, cultuur, pedagogiek, kunsthistorie en studentenvorming.” Leuk studieobject, De Driestar? „Absoluut. Ik zit niet alleen midden in de dynamiek van de refocultuur, maar kan mij ook nog eens in urgente opvoedingsdebatten verdiepen.”

”Wordt een heer! Kweekschool De Driestar en de emancipatie van de bevindelijk gereformeerden”; dr. John Exalto; uitg. Groen, Heerenveen; ISBN 978 90 8897 049 8; 520 blz.; € 22,50.
Dit is het eerste artikel in een serie over het boek ”Wordt een heer!” Zaterdag deel 2.