Scott Routley (39) werd voor het onderzoek per ambulance naar het ziekenhuis van de Western University in London (Canada) vervoerd, zo is te zien op de video die BBC-journalist Fergus Walsh bij zijn baanbrekende artikel plaatste. De onderzoeker, prof. Adrian Owen, arriveert er per fiets.

Aan het bed bereidt de arts zijn patiënt voor op het onderzoek in de MRI-scanner. „Scott, dit is je grote kans. We willen dat je je uiterste best doet om in gedachten tennis te spelen. We zullen je, terwijl je in de scanner ligt, meerdere keren vragen om in gedachten tennis te spelen. Als je dat doet, kunnen wij de activiteit in je hersenen zien. Ik wil dus dat je je voorstelt dat je op een tennisbaan staat en je arm heen en weer beweegt, zo veel als je kunt. Doe je best.” Met een glimlach en een schouderklopje besluit Owen: „Blijf wakker.”

Wanneer het gezicht van Scott even in beeld komt, draait hij met zijn ogen. Ze zijn uitdrukkingloos. Niets wijst erop dat hij de woorden van Owen heeft gehoord en begrepen.

Persoonlijke vraag

Terwijl verpleegkundigen Routley op de onderzoekstafel tillen en in de scanner schuiven, zit Owen met twee laboranten in de aangrenzende controlekamer. Op het computerscherm is het gezicht van de patiënt in beeld.

Owen schakelt de microfoon in en herhaalt zijn verzoek of Routley in gedachten tennis wil spelen. Rechts van hem kijkt de laborant gespannen naar het beeldscherm met de hersenen in doorsnede. „We hebben hier wat activiteit”, wijst Owen.

Routley blijkt het goed te doen. De onderzoeker besluit hem daarom een belangrijke vraag te stellen. „Ik wil je nu een vraag stellen over jezelf. Een vraag over jou en hoe je je voelt”, zegt Owen via de microfoon. „Ik wil dat je probeert deze vraag voor ons te beantwoorden. Ik wil dat je ons vertelt of je pijn hebt. Denk aan je lichaam, doet het op dit moment ergens zeer, heb je pijn?”

Gespannen wachten ze op het antwoord. In de hersenen lichten allerlei plaatsen rood op. „Wat doet hij in gedachten als antwoord op de vraag?” wil de laborant van Owen weten.

Die antwoordt met een glimlach. „Het patroon zegt dat hij in gedachten tennis speelt. En ik heb hem verteld dat hij in gedachten tennis moet spelen als het antwoord nee is.”

Waarop de laborant aarzelend zegt: „Dat zou betekenen dat hij geen pijn heeft.”

Owen knikt. „Dat zou inderdaad betekenen dat hij geen pijn heeft. Dat is een grote opluchting.”

„Heb je die vraag eerder aan een patiënt gesteld?” wil de laborant weten.

„Nee”, antwoordt Owen in gedachten verzonken. „Nee.” En hij schudt zijn hoofd.

Locked-in

Patiënten in een vegetatieve staat zijn ooit ontwaakt uit een coma. Ze hebben een slaap-waakritme. Delen van hun hersenen functioneren, waardoor het voorkomt dat ze knarsetanden, hun gezicht vertrekken of oogbewegingen maken. Ze tonen zich echter niet bewust van hun omgeving. Artsen gingen er daarom altijd van uit dat de hersengebieden die zorgen voor begrip, waarneming en geheugen ernstig beschadigd zijn.

De Britse neurowetenschapper Owen, toen nog verbonden aan de universiteit van Cambridge, was de eerste die zulke vegetatieve patiënten in een MRI-scanner legde. Tot ieders verrassing kreeg hij soms reactie op de beelden die hij toonde. Vragen beantwoordden de patiënten met ja of nee door in gedachten te tennissen of in gedachten door hun huis te lopen. Die twee activiteiten zijn goed van elkaar te onderscheiden doordat ze verschillende hersengebieden activeren. De publicatie van de resultaten in 2010 kreeg veel media-aandacht, maar oogstte ook scepsis van vakgenoten. Ze konden niet geloven dat deze mensen bij kennis waren.

Nut

Owen vermoedt dat maximaal 20 procent van de patiënten in een vegetatieve staat via gedachten kan communiceren. In een interview met het vakblad Nature Neuroscience sprak de onderzoeker van een toestand van „totaal locked-in.” Artsen gebruiken de term voor mensen die volledig verlamd zijn, maar volledig bij bewustzijn en die alles horen.

Om in het dagelijks leven met hen te kunnen communiceren, onderzoekt Owen nu de mogelijkheden van eeg, bij 25 patiënten. Deze techniek meet de hersengolven op de schedel en kijkt minder diep in de hersenen dan MRI, maar kan op zaal worden uitgevoerd. De neurowetenschapper hoopt dat in de toekomst een deel van de mensen in een vegetatieve toestand via deze weg zijn wensen en verlangens kan uiten. „Wat is anders het nut van ons onderzoek?”

Een vraag die Owen zijn patiënten nog niet durft te stellen, is of ze willen dat hun behandeling wordt gestaakt. „We moeten absoluut helder hebben hoe het vervolgtraject eruitziet voordat we zo’n vraag aan een patiënt voorleggen. Het zou een geruststelling zijn als het antwoord nee luidde, maar je kunt daar niet van uitgaan.”