Het gesprek ging volgens de overlevering ongeveer zo. Ze zaten tegenover elkaar in de trein. „Gelooft u echt wat daarin staat?” vroeg de man terwijl hij met zijn vinger wees naar de Bijbel in de handen van zijn overbuurman. „Jazeker, mijnheer, ik heb het volste vertrouwen in de Auteur van dit boek en het verschaft mij veel vreugde erin te lezen.” De man aarzelde even, maar vroeg toch verder. „Maar stel nu eens dat het niet waar is wat u leest?” De man met de Bijbel boog zich licht voorover en zei: „Mijnheer, dan zou ik er nog in blijven lezen vanwege de rust die ik erin gevonden heb. Dus zelfs als het niet waar zou zijn, dan verlies ik niets vergeleken met iemand die zonder Bijbel leeft.”

Ja, de ander zag dat de man straalde, maar toch. Hij had het idee dat christenen zich wel veel moesten ontzeggen. De man met de Bijbel keek hem aan met ogen vol liefde en boog zich iets meer naar hem toe. Zacht maar indringend zei hij: „Mijnheer, maar dan moet ik ook wat zeggen: Stel dat wat ik lees wel waar is, dan hebt u een groot probleem. Dan is uw eeuwige bestemming een vreselijke plaats. Ik weet het, in uw ogen is de kans klein dat God bestaat. Maar overweeg de risico’s en het voordeel: geloven is een grote, eeuwige winst ontvangen en niet geloven een enorm verlies lijden. En mocht God niet bestaan, dan is de winst of het verlies vergeleken daarmee maar heel betrekkelijk.” Bij het volgende station stapte hij uit. „Een kleine, maar vrij zekere winst op korte termijn en een grote, maar onzekere winst op lange termijn”, klonk het als een refrein in zijn hoofd. Waarom was die keus zo moeilijk? Als ondernemer zou hij het wel weten…

Het bovenstaande verhaal heeft veel weg van wat bekend geworden is als ”de weddenschap van Pascal”. De wis- en natuurkundige en apologeet Blaise Pascal (1623-1662) wilde een twijfelaar laten kiezen door hem te laten zien dat er eigenlijk maar één verstandige keuze mogelijk is. Dit is een manier van aanprijzen van het christelijk geloof zonder ingewikkelde (logische) redeneringen. Er wordt een beroep gedaan op de kans op het grootste nut. Is dit een verantwoorde manier van apologetiek? Ik zou een pleidooi willen voeren om ook op deze manier mensen aan het denken te zetten. Vooral om niet de indruk te wekken dat alleen het geven van ”bewijs­materiaal” (argumenten) het christelijk geloof tot een verantwoorde overtuiging maakt.

Willam Clifford

Iemand die wel beweerde dat zonder bewijsmateriaal het zelfs immoreel was om een bepaalde overtuiging te hebben, was de Britse wiskundige en filosoof William Clifford (1845-1879). De bekende rechtsfilosoof Paul Cliteur beroept zich mede op hem in zijn pleidooi voor een publiek domein zonder religie. De ”regel van Clifford” luidt: „Het is verkeerd, altijd, overal en voor iedereen, om te geloven op basis van onvoldoende bewijsmateriaal.”

Het is opvallend dat Clifford in zijn pleidooi voor een strikt evidentialisme (zonder bewijs is een overtuiging zelfs immoreel) in zijn boek ”The Ethics of Belief” begint met een verhaal ter onderbouwing van zijn stelling. Een reder besluit zijn schip naar Amerika te laten varen. Hij weet dat het schip oud is, en hij betwijfelt of het nog zeewaardig is. Maar hij verdringt deze twijfels. Het schip heeft toch al vele reizen doorstaan? Bovendien zou hij z’n vertrouwen op God stellen. En God zal zo veel gezinnen die op weg zijn naar een beter leven aan de overkant niet laten verdrinken. De reder is er zo oprecht van overtuigd geraakt dat het schip wel zeewaardig is. Vervolgens –je kunt het wel raden– vergaat het schip, met alle gevolgen van dien.

Moraal van dit verhaal? De reder had zijn twijfels niet mogen onderdrukken. Zijn geloof was niet gebaseerd op bewijsmateriaal. Hij had zijn twijfels niet mogen onderdrukken en is daarom schuldig aan de dood van velen. De oorzaak? Die ligt in het religieuze beroep op de voorzienigheid van God. Cliteur legt in zijn weergave van het verhaal nadruk op de ”oprechte” overtuiging van de reder. Dat maakt voor hem des te sterker duidelijk hoe ”oprecht” nooit de reden kan zijn voor ”echt”.

Wat moeten we met dit verhaal van Clifford? Allereerst zijn er theologisch allerlei vragen te stellen bij wat er in dit verhaal gebeurt. Wanneer buitenstaanders ons wijzen op een onverantwoord beroep op Gods voorzienigheid, mogen we dat ons aantrekken. Eveneens is in het licht van wat de Bijbel zegt over de zondigheid van ons hart onze oprechtheid nooit zonder meer einde van alle tegenspraak.

Toch is een strikt evidentialisme te beperkt. Alleen al omdat de regel van Clifford in tegenspraak is met zichzelf. Honderden voorbeelden kunnen nooit het bewijsmateriaal zijn voor een regel waarin de woorden ”altijd” en ”overal” voorkomen. Dat klinkt flauw, maar het is wel nuttig dergelijke inconsequenties even te benoemen.

Met een ”schuldig, totdat het tegendeel bewezen is” sta je inderdaad sterk wanneer je het tegendeel aangetoond hebt. Maar deze sterke rationaliteit kost wel heel veel. Het is een overtuiging die grote sociale gevolgen heeft en zelfs het einde zou kunnen inluiden van iedere vorm van samenleving.

Risico van vergissing

De reactie van Cliffords tijdgenoot William James in zijn boek ”De wil om te geloven” is hier bruikbaar. James betoogt dat we niet ieder risico op fouten moeten willen vermijden met het gevaar dat we iets moois (zoals waarheid) verliezen of nooit vinden. We moeten juist het risico van vergissing willen lopen met de kans om dat mooie te ontvangen.

In deze pragmatische benadering klinkt de weddenschap van Pascal door. Volgens James geldt de regel: „Een geloofsovertuiging is onschuldig, totdat het tegendeel bewezen is.” Dan is er sprake van een zwakke rationaliteit, maar wel ruimte om samen te leven en duidelijk te maken dat de mens meer is dan de rede, zonder daarbij onredelijk te worden. Spreken over de ”kans op eeuwig heil” is riskant, maar kan wel tot nadenken stemmen. Er wordt een beroep gedaan op de rede en het streven naar geluk. Wie echter de kans bij voorbaat op nul ziet staan, moet op weg geholpen worden met bewijsmateriaal uit de Schrift en de natuur. De ‘kans’ op eeuwig leven blijkt onnoemelijk veel groter dan de kans op de hoofdprijs van de staatsloterij.

Dr. M. J. Kater, christelijk gereformeerd predikant te Sint Jansklooster en docent apologetiek aan de Theologische Universiteit Apeldoorn. Heeft u een vraag voor deze rubriek of wilt u reageren? weerwoord@refdag.nl
Verder lezen over dit onderwerp

plato.stanford.edu/entries/pascal-wager/

plato.stanford.edu/entries/ethics-belief/

J. P. Moreland & William Lane Craig, Philosophical Foundations for a Christian Worldview (Downers Grove: InterVarsity Press 2003), ch. 7.