De verkiezingen zijn achter de rug; de formatieperiode breekt aan. Voor koningin Beatrix is hierin geen rol meer weggelegd. Juist op een moment in de geschiedenis van ons staatsbestel waarop er steeds meer onduidelijkheid heerst en er zeker geen vanzelfsprekendheid is over een te vormen kabinet, schakelt de meerderheid van de Tweede Kamer de rol van het staatshoofd uit.

In onze staatsinrichting is er sprake van een zeer zorgvuldig evenwicht tussen de organen waar de politieke bevoegdheden liggen ten opzichte van de instellingen waar de weloverwogen adviezen tot stand komen, die gebaseerd zijn op deskundigheid, inzicht, ervaring en vooral ook onafhankelijkheid. De koningin als staatshoofd wordt geacht deskundig te zijn, goed te luisteren naar adviezen, maar bovenal door inzicht en ervaring zo onafhankelijk mogelijk te reageren. Datzelfde geldt als het om kabinetsformaties gaat voor de Raad van State, in de persoon van de vicevoorzitter.

De laatste jaren is de politiek er niet eenvoudiger op geworden. Elke keer is de verkiezingsuitslag van tevoren onzeker en is het onvoorspelbaar welke regering er komt. Voor het staatshoofd met veel ervaring en inzicht een ingewikkeld proces. Wie zal nu die onafhankelijkheid, kennis en overwicht hebben om met een goed advies voor informatie en formatie te kunnen komen? En dan wel zo dat er niet meteen een politieke betekenis aan wordt gehecht, zodat daar dan weer meteen gekissebis over ontstaat?

Verwarrende adviezen

Bovendien, er is een staatshoofd, waarom moet het staatshoofd buiten werking worden gesteld? Of dat nu een koning of een president is, doet niet echt ter zake. In Italië is een constitutioneel president, die dezelfde rol vervult als de koning hier. Hij raadpleegt de politici en hij komt ook met een (in)formateur. In Italië zou men niet anders wensen. In de Duitse Bondsrepubliek volgt men hetzelfde proces. In België en Denemarken, eveneens koninkrijken, volgt men dezelfde procedures, de koning(in) is het onafhankelijke staatshoofd dat na adviezen met een informateur komt.

Waarom heeft men de eigenlijke rol van het staatshoofd uitgeschakeld? Wat ging er dan voortdurend mis, dat Beatrix terzijde geschoven moest worden? Ging er wel iets mis? Als er iets mis ging, was het toch meestal terug te leiden tot de verwarrende adviezen van de politiek zelf. De koningin kwam inderdaad wel eens met een verrassende naam. Voor sommige Kamerleden was dat onwelgevallig. Maar later bleek het vaak een gouden greep geweest te zijn.

Het terugschroeven van de rol van de koningin bij de kabinetsformatie moet men plaatsen in een ander kader. Dat heeft te maken met de aantasting van de monarchie. De politieke partijen, althans de meerderheid, wensen de invloed van de majesteit terug te dringen. Die discussie laat steeds weer op.

Het belangrijkste argument daarbij is dat de een vorst(in) niet democratisch gekozen is. Een bedenkelijke maatstaf, omdat er zo veel zaken in dit land geregeld worden door niet-gekozen bestuurders, terwijl die wel reële macht hebben en het staatshoofd niet. Echter, we hebben in Nederland te maken met een constitutionele monarchie met het Huis Oranje. De Oranjes worden op handen gedragen en er is alom grote waardering voor de koningin zoals zij haar taak consciëntieus en plichtsgetrouw en met een groot verantwoordelijkheidsgevoel invult. En dat al meer dan dertig jaar.

De discussie laait zo nu en dan op of de rol van de koningin niet verder terug gebracht moet worden tot een symbolische functie, het zogenaamde lintjesknippen. Het Zweedse model wordt meestal als ideaal voorbeeld genoemd. Een wezenlijke discussie vindt er dan echter niet plaats en aan de werkelijke betekenis van het staatshoofd wordt voorbijgegaan.

Regenten

De geschiedenis laat zien dat de regenten, al in de gouden eeuw, zich ergerden aan de invloed van het Oranjehuis. In Holland, Utrecht en Zeeland waren er zelfs twee stadhouderloze tijdperken en dat had puur te maken met de vermeende invloed van de Oranjestadhouders. Of beter gezegd, het had veel meer te maken met de macht van de regenten. Zij zagen zich in hun positie en invloed bedreigd. De geschiedenis laat echter ook zien dat het volk Oranje toch altijd weer terug riep. En de regenten dolven het onderspit, want bij het volk lag de echte invloed en daarmee was het Huis Oranje ook steeds weer gelegitimeerd voor zijn rol in het staatsbestel. Zou het vandaag anders zijn?

Tot nu toe is het niet echt gelukt de rol van de koningin terug te dringen. Wellicht dat daarom begonnen is met het onderdeel van de kabinetsformaties. Zoals gezegd wordt als argument aangevoerd dat de koningin niet democratisch gekozen is. Het zou te onzichtbaar zijn wat er in Noordeinde gebeurt en zij kan niet ter verantwoording geroepen worden. Echter, de vraag ligt principiëler. Zien de Haagse politici de monarchie als bedreiging, of als werkelijk van grote betekenis en waarde voor ons staatsbestel, voor onze democratie?

De tijd zal leren wat het volgende stapje zal zijn om verder aan de positie van de koning(in), dus van de monarchie, te knabbelen.

Bearn Bilker is deskundige op het gebied van Europese vorstenhuizen en burgemeester van de gemeente Kollumerland c.a.