Digitaliseren van boeken niet zonder gevaar
„Boekhandel ziet nieuwe kans in boekverhuur.” „Gerenommeerde boekenzaak vraagt uitstel van betaling.” „Antiquariaat binnenstad sluit definitief de deuren.” Drie berichten van de afgelopen week die vertellen hoe het er met het boek voorstaat op dit moment. Niet best dus.
Dominees die meenden een spaarpotje te hebben in hun bibliotheek, waren er al langer achter. Boekhandelaren verworden soms bijna tot kruidenierswinkels om nog overeind te blijven. Onderwijzend personeel van basis- tot universitair onderwijs verheugt zich al over een blik van herkenning als in een lokaal het woord ”boek” valt. Is er nog wat te redden?
Weimar
Dat was ook de grote vraag tijdens en na de brand in de Anna Amaliabibliotheek in Weimar. Deze wereldberoemde en schitterende bibliotheek werd in 2004 getroffen door een brand die een groot deel van het gebouw en van de boeken in de as legde. Veel onvervangbare boekwerken gingen verloren, maar veel andere worden nu in een langdurig en uiterst kostbaar proces hersteld.
Over de geschiedenis van deze stad, die als cultureel centrum van Duitsland geldt, schreef de Duitse auteur en vertaler Annette Seemann een prachtig werk. Ze beschrijft hoe juist het boek deze kleine stad groot maakte. Hier werkten Goethe en Schiller, hier werd het verzameld werk van Luther geproduceerd en naar de bibliotheek van prinses Anna Amalia kwamen en komen wetenschappers en toeristen. De stad is vol boekhandels en antiquariaten. Hier wordt het boek nog gekoesterd – dat verdient een boek immers ook.
De Duitse bibliofiel en verzamelaar Wulf von Lucius publiceerde een aantal opstellen over het verzamelen en onderhouden van boeken. De titel, ”Das Glück der Bücher”, geeft aan hoeveel geluk een mens aan boeken kan beleven, niet alleen aan het lezen maar ook aan het kopen, het bekijken, het vasthouden en het aanraken van zo’n kunstwerk. Maar Von Lucius’ boek gaat ook over de rijkdom die een boek zelf bezit. Hoeveel kennis, hoeveel ontspanning en avontuur kun je niet via een boek eenvoudig tot je nemen? Hoeveel landen, kunstwerken en gebeurtenissen zijn eenvoudig via een boek te zien?
Ik denk niet dat Von Lucius het tij zal kunnen keren, maar hij kan wel helpen weer de ogen te openen voor de waarde van het boek en ertoe aansporen voorzichtig met dit cultureel erfgoed om te gaan.
Kunstwerk
Ook Joseph A. Dane, hoogleraar Engels in Amerika, kan met veel liefde over een boek schrijven. Hij richt zich daarbij op boeken uit de vroegmoderne tijd, zeg maar de zestiende en het begin van de zeventiende eeuw. Dat zijn die boeken waarvan er in de Anna Amalia veel verbrand zijn en ook de werken die vandaag gedigitaliseerd worden om ze toegankelijk te maken en tegelijk te beschermen.
Dane vertelt hoe deze boeken destijds gemaakt werden, door wie ze gedrukt werden, maar vooral hoe ze vandaag gehanteerd en bestudeerd moeten worden. Daarbij wijst de auteur ook op de gevaren van digitaliseren, en daarmee doelt hij vooral op het feit dat wie niet fysiek een boek vasthoudt en doorbladert, kans loopt essentiële informatie te missen. De computer is snel, waardoor studie van een onlineboek vluchtig kan worden.
Daar was in de beginfase van het boek zoals wij dat nu kennen geen sprake van. De Duitse historicus Ulrich Nonn gaat in zijn studie over kennis en wetenschap in de middeleeuwen ook in op het monnikenwerk van boeken schrijven en overschrijven. Men was al onvoorstelbaar veel tijd kwijt met het manuscript –het met de hand geschrevene dus– en wist daarbij kosten noch moeite te sparen voor rijk geïllustreerde letters en afbeeldingen. Terwijl de (over)schrijver meer oog had voor de letters dan voor de inhoud, vertelt Nonn hoe deze boekcultuur kloosters tot centra van onderwijs en wetenschap maakte. Wie wilde leren en lezen, wie goed onderwijs wilde hebben, moest vooral in het klooster zijn. Daar werd in de boeken de kennis bewaard en daar was de kloosterlijke stilte om te kunnen lezen en denken. Waar zijn vandaag zulke plekken te vinden?
Bijbel
Anders dan vandaag vonden de meeste boeken in de middeleeuwen en in de vroegmoderne tijd hun bron in het Boek der boeken. Onlangs verscheen onder redactie van Richard Marsden en E. Ann Matter deel 2 van de ”New Cambridge History of the Bible”, dat de periode 600 tot 1450 beslaat. In dit imposante boekwerk beschrijven meer dan veertig deskundigen hoe de Bijbel in genoemde periode vertaald, verspreid, gelezen, uitgelegd en ook gedrukt werd.
Het boeiende van dit boek is onder andere dat het laat zien hoe in oost en west op een heel eigen wijze met de Bijbel werd omgegaan, zowel in de uitleg als in de fysieke omgang met een gedrukte Bijbel. Twee dingen worden hier vooral duidelijk, namelijk dat de discussies over hoe de Bijbel uitgelegd moet worden leert dat een mens geen greep op dit Boek krijgt. En in de tweede plaats hoeveel bloed, zweet en tranen er de eeuwen door gewijd zijn aan de verspreiding van het Woord van God om zo harten te winnen en kerken te bouwen.
Schilders en schrijvers
Nu gaat dit werk over de periode 600 tot 1450, maar ook in onze tijd is er grote belangstelling voor de Bijbel. Dat blijkt onder andere uit de studie die onder redactie van Andrea Polaschegg en Daniel Weidner verscheen en waarin 22 opstellen staan over de plaats die Bijbelteksten in kunst en bekende literatuur krijgen. Hoe gingen schilders en schrijvers met Bijbelteksten om en hoe hebben deze mensen met hun kunstwerken en boeken de visie op de Bijbel beïnvloed?
Omdat de genoemde aandacht veelal voortkomt uit een visie op de Bijbel als een belangrijk werk uit de wereldliteratuur, kan de vraag gesteld worden of je nu blij moet zijn met die aandacht. Beter lijkt mij de vraag hoe ieder die de Bijbel als Woord van God ziet, gebruikmaakt van de kansen die deze hernieuwde belangstelling geeft. Want als tegenwoordig veel boeken dichtgaan maar dit Boek juist weer opengaat, kunnen er nog verrassende dingen gebeuren.
Boekgegevens
”Eine Kulturgeschichte”, Annette Seemann-Weimar; uitg. C. H. Beck, München (Du.); ISBN 978 34 066 3030 9; 464 blz.; € 24,95; ”Das Glück der Bücher”, Wolf D. von Lucius; uitg. Berlin University Press, Berlijn (Du.); ISBN 978 38 628 0031 5; 240 blz.; € 39,90; ”What is a book?”, Joseph A. Dane; uitg. University of Notre Dame Press, Notre Dame (VS); ISBN 978 02 680 2609 7; 288 blz.; $ 30,-; ”Mönche, Schreiber und Gelehrte”, Ulrich Nonn; uitg. Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt (Du.); ISBN 978 35 342 3072 3; 200 blz.; € 29,90; ”The Bible from 600 to 1450”, Richard Marsden en E. Ann Matter (red.); uitg. Cambridge University Press, Cambridge (GB); ISBN 978 05 218 6006 2; 1046 blz.; € 125,-; ”Das Buch in den Büchern”, Andrea Polaschegg en Daniel Weidner (Hrsg.); uitg. Wilhelm Fink, Paderborn (Du.); ISBN 978 37 705 52436; 398 blz.; € 49,90.
