”Normen op hun waarde geschat. Bijdrage aan de maatschappelijke bezinning in tien essays”
Auteur: dr. ir. J. van der Graaf (red.)
Uitgeverij: Groen, Heerenveen, 2003
ISBN 90 5829 431 5
Pagina’s: 163 blz., € 5,-. Het christelijke Platform Waarden en Normen presenteert donderdag een bundel studies die sterk naar binnen gekeerd en apologetisch van aard is. Wat is de waarde van zo’n bundel? Voor de buitenstaander die wil weten hoe sommige christenen hun waarden en normen uit een exclusieve bron afleiden, is de bundel waarschijnlijk leerzaam. Maar wie had gehoopt dat deze bundel een bijdrage zou kunnen leveren aan een ontmoeting tussen christenen en niet-christenen in een debat dat de toekomst van de Nederlandse samenleving raakt, zal het boek waarschijnlijk met een zucht van teleurstelling dichtslaan.

Een oase in de woestijn op weg naar Prinsjesdag: premier Balkenende is donderdag in Hardinxveld-Giessendam en zal daar een bundel essays over waarden en normen in ontvangst nemen. Die bundel is ontstaan op initiatief van het Platform Waarden en Normen, een samenwerkingsverband van vijftig christelijke organisaties. Dat platform geeft dus niet alleen deze bundel uit, maar organiseert donderdag ook een congres over dat thema. Met de bundel en het congres wil het platform naar eigen zeggen een poging doen „om christelijke waarden en normen relevant en transparant te maken voor allen, ook voor mensen die van het Evangelie zijn vervreemd of er nooit Hoge Waarde in hebben gezien.”

Dit is de kernzin uit de bundel, en hij is uit de pen gevloeid van dr. ir. J. van der Graaf (ik pas me nu even aan bij het wat malle gebruik in de bundel om bij namen alle titulatuur te vermelden). De Van Ruleriaanse bokkensprong over ”Hoge Waarde” kunnen we buiten beschouwing laten, en de rest van de zin gebruiken om enig grip te krijgen op de bundel studies.

Adhesie
Maar eerst nog iets over de organisatie van het boek. Het platform heeft een ”stuurgroep” gevormd, en die heeft weer tien ”bezinningsgroepen” ingesteld, en elk van die groepen draagt een essay aan deze bundel bij. Eén lid van die bezinningsgroep heeft het essay geschreven, en laat zijn bijdrage uitmonden in enkele ”aandachtspunten”, die soms het karakter van een geleerde stelling hebben en soms ook bedoeld zijn om het gebodene geschikt te maken voor discussies op jongelingsverenigingen. De andere leden van de ”bezinningsgroep” hebben meegelezen en betuigen aan het slot hun adhesie.

Het hoofdstuk over de politiek is bijvoorbeeld geschreven door dr. K. Veling, en hij heeft dat zo gedaan dat de SGP’ers mr. dr. J. T. van den Berg en mr. G. Holdijk en zelfs de linkse CDA’er prof. dr. H. E. S. Woldring hun handtekening hebben kunnen zetten.

Het boek bevat dus tien essays. Zij handelen over politiek, media, zorg, recht en veiligheid, economie, kerk, gezin, onderwijs en vorming. Maar dat is nog niet alles. Zes kerken hebben een „boodschap over waarden en normen” aan het papier toevertrouwd, en Van der Graaf heeft onlangs ergens een lezing over de plaats van de christen in de multireligieuze samenleving gehouden, en dat verhaal ook een plaats in dit boek gegeven.

Wat is nu het karakter van dit boek? Dat laat zich eenvoudig vaststellen aan de hand van de reeds geciteerde kernzin. In deze bundel zijn christenen aan het woord. Zij weten zich een slinkende meerderheid in een samenleving die steeds minder wil weten van God en gebod. Maar zij kruipen niet in hun schulp. Integendeel. Nederland discussieert (of: discussieerde?) over waarden en normen, en zij hebben hun kans gegrepen om een bijdrage aan dat debat te leveren. Zij hebben een platform gecreëerd, groepen gevormd en die groepen komen nu uitleggen „welke waarden en normen de basis moeten zijn” bij het nadenken over de tien genoemde onderwerpen.

Unieke bron
„Welke waarden en normen”, maar dat is voor hen eigenlijk niet de vraag. Zij beschouwen de Bijbel als de „unieke bron, waarin de grondlijnen worden aangereikt voor waarden en normen en derhalve voor de publieke moraal en de persoonlijke verantwoordelijkheid in de samenleving” (met excuses voor de wollige taal, maar ik citeer uit de ”gemeenschappelijke basis” waar alle vijftig betrokken organisaties zich in moesten kunnen vinden). En dus doen alle scribenten hun best de bijbelse waarden bij hun onderwerp te zoeken, en daaruit normen (in de zin van gedragsregels) af te leiden. In het hoofdstuk over opvoeding komen we zo onder andere uit bij het begrip verantwoordelijkheid, en dat betekent dan: „ga als ouder naast je kind staan en ga samen op weg.” Dat is natuurlijk een ontdekkende waarheid voor ouders die boven hun kinderen staan en hun de weg wijzen.

Humaniteit is zonder geloof niet veilig, ’profeteerde’ de Nederlandse Hervormde Kerk al in de jaren zeventig. „Dat hoge woord” (ik citeer opnieuw dr. ir. J. van der Graaf) „moet eruit wanneer christenen in de samenleving hun inbreng geven aan het maatschappelijk debat.” Kortom, deze bundel is antithetisch, zo niet apologetisch van aard. De brug blijft opgetrokken. Christenen hebben hun exclusieve bron, leiden daar waarden en normen uit af, en poneren die in het debat. Of men nu wil horen of niet.

Wat is nu de waarde van een bundel als deze? Die kan pas duidelijk worden wanneer we een onderwerp aansnijden dat in deze bundel volledig ontbreekt: de historische context. Dat we in Nederland nu een debat over waarden en normen voeren, is het gevolg van een situatie waarin we met elkaar zijn beland en die een lange voorgeschiedenis heeft. Die voorgeschiedenis is natuurlijk gecompliceerd, maar komt in de kern hierop neer dat het proces van democratisering en modernisering dat sinds circa 1800 om zich heen grijpt, tot individualisering heeft geleid, tot het zich opsluiten van burgers in hun privé-domein, en tot het delegeren van allerlei taken en verantwoordelijkheden aan een steeds groter wordende overheid. Het resultaat was en is een samenleving zonder bezield verband.

Religie
Politiek filosofen van hun naam hebben hun hersens gepijnigd over de vraag hoe we deze schaduwzijden van de moderne samenleving het beste het hoofd kunnen bieden. Subsidiariteit (oftewel soevereiniteit in eigen kring) als manier om taken en verantwoordelijkheden zo laag mogelijk te organiseren, werd als een middel gezien, evenals vormen van directere democratie om de betrokkenheid van burgers bij het publieke debat te vergroten. Een derde middel was de religie. Die deed mensen immers boven zichzelf en hun eigen belangetjes en genoegens uitstijgen.

Maar sinds Alexis de Tocqueville (1805-1859) deze remedies formuleerde, heeft de secularisatie hard toegeslagen. Een terugkeer tot religie en geloof wordt niet langer als een serieuze mogelijkheid overwogen. Hoezeer we dit ook betreuren en hoe graag we het ook zouden negeren, het is een feit. Het debat over waarden en normen is het surrogaat waarmee we het moeten doen. En het is nog erger. Het rapport dat de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) in opdracht van de regering aan het opstellen is, zal eind dit jaar voorstellen om het niet meer over waarden te hebben (daar worden we het toch niet over eens), maar alleen over normen als gedragsregels.

Wie in de huidige situatie dus een verantwoorde bijdrage aan dat debat wil leveren, kan zich denk ik niet defensief terugtrekken op zijn eigen positie en slechts verwijzen naar ’exclusieve’ bronnen, maar moet ook een poging doen een idioom te ontwikkelen waarmee hij gesprekspartner blijft. Voor die laatste weg hebben de scribenten in deze bundel niet gekozen, en dat terwijl de eigen christelijke traditie wel degelijk de begrippen aanreikt die het vinden van die taal mogelijk maakt.

Onwetendheid
We hebben het dan natuurlijk over de klassieke deugdenleer, die in de christelijke theologie is overgenomen en daarin voltooid is met de drie theologale deugden van geloof, hoop en liefde. Maar het doet pijn te moeten constateren dat de onwetendheid in deze bundel regeert. Mevrouw mr. E. F. Lagerwerf-Vergunst heeft het bijvoorbeeld over het recht „en andere deugden als vrede, wijsheid en matigheid.” Dat zijn echter helemaal geen deugden. Rechtschapenheid, verstandigheid, moed en gematigdheid, dat zijn de vier kardinale deugden. Maar kan iemand verleidingen weerstaan, zijn angsten overwinnen, zien wat er in een gegeven situatie precies aan de hand is en daarin passend handelen, kortom: kan iemand rechtschapen (rechtvaardig) zijn, zonder geloof? In het publieke domein misschien wel, maar uiteindelijk zeker niet, is het christelijke antwoord. Het geloof, de hoop en de liefde zijn evenzeer noodzakelijk. En daar kan de discussie tussen christenen en niet-christenen dan beginnen. Door het gemeenschappelijke van de klassieke deugden te negeren, wat in deze bundel om welke reden dan ook gebeurt, wordt de mogelijkheid tot iedere vorm van gesprek bij voorbaat afgesloten.

Het boek staat vol van uiterst verwarrende uitdrukkingen, zoals de geciteerde zinsnede van mevrouw Lagerwerf-Vergunst, en de bundel is daarmee eigenlijk van een bedenkelijk niveau. Wie had gehoopt dat dit boek het materiaal zou aanreiken dat het gesprek tussen gelovigen en niet-gelovigen mogelijk zou maken, kan dit boek slechts zien als een gemiste kans.